Łužica

Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije

Łužica (delnjoserbsce Łužyca, pólsce Łużyce, čěsce Lužice, rusce Лужица ("Lužycа"), łaćonsce Lusatia) je historiski kraj w srjedźnej Europje. Najwjetši dźěl Łužice lěži w Němskej, mjeńši w Pólskej a Čěskej.

Něhdyši wuchodny dźěl słuša dźensa k pólskimaj wójwodstwomaj Województwo lubuskie a Województwo dolnośląskie, kotrejuž najwjetše města su Žary (pólsce: Żary), Lubań a Zgorzelec. Łužica dźěli so do Hornjeje Łužicy a Delnjeje Łužicy.

Wobsah 1 Hymna Łužicy 2 Stawizny Łužicy 2.1 Wot starowěka do 9. lětstotka 2.2 Perioda 10. lětstotka 2.3 Perioda wot 11. lětstotka do Třicećilětneje wójny 2.4 Perioda wot Třicećilětneje wójny do Wienskeho kongresa 2.5 Perioda wot Wienskeho kongresa do kónca druheje swětoweje wójny 2.6 Perioda wot kónca druheje swětoweje wójny do přitomnosće 3 Eksterne wotkazy

[wobdźěłać] Hymna Łužicy

Hymna Łužicy je spěw Rjana Łužica.

[wobdźěłać] Stawizny Łužicy

[wobdźěłać] Wot starowěka do 9. lětstotka

Mjeno Łužica (Losicin, Lonsicin) je prěni raz w lěće 932 dokładźene, kmjen Łužičanow pak hižo w połojcy 9. lětstotka. Mjeno Łužica woznamjenješe prěnjotnje, do započatka 15. lětstotka, jenož teritorij Delnjeje Łužicy (bywšeje Wuchodneje marki).

W starowěku bu teritorij wot germanskich Hermundurow, Langobardow a Wandalow wobsydlene, na kóncu 6. a na spočatku 7. lětstotka so słowjanske kmjeny Serbow zasydlichu: w Hornjej Łužicy předewšěm Milčenjo (Budyšin) a Bjezunčenjo (Zhorjelc), w Delnjej Łužicy pak Łužičenjo. Hižo wot wobrota 8. a 9. lětstotka so wuchodny namjezny region Łužicy z cilom ekspansije Frankowskeho mócnarstwa, pozdźišo Wuchodnofrankowskeho mócnarstwa stawaše. Te tu w połojcy 9. lětstotka Wuchodnu marku wutwori. Pod wjednistwom zwjetša sakskich feudalnych knjezow bu zapadnje rěki Łobjo nowa Serbska marka załožena. W samsnym času w lětach 883–897 móc Wjelkomorawskeho mócnarstwa sem sahaše.

[wobdźěłać] Perioda 10. lětstotka

Po nastaću Němskeho kralestwa bu Łužica wot sakskeho wójwody Hendrich I. Ptačnik (912 – 936) wobsadźena a do Wuchodneje (sakskeje) marki zarjadowana wobknježeneje wot markhrabje Siegfried (sewjerny dźěl) a do Marki Mišno (južny dźěl). Na Budyskim teritoriju nasta marka, kotruž wot kónca 10. lětstotka Wettinojo zarjadowachu (wot lěta 1031 markhrabjojo Wuchodneje marki).

[wobdźěłać] Perioda wot 11. lětstotka do Třicećilětneje wójny

Wot spočatka 11. lětstotka so w Łužicy mócne němske, pólske a čěske zajimy zetkawachu. Konflikt mjez pólskim kralom Bolesław I. Chrobły a Hendrichom II. (wot 1003) so w Budyšinje kónčeše, přez čož Budyske kónčiny buchu jako mócnarske leno k Pólskej přizamknjene. Po smjerći Bolesława Chrobłeho a rozpadźe centralneje mocy w Pólskej słušeše Budyski region wot 1033 zaso wot kejžorej. W lěće 1076 dósta wjerch a pozdźiši kral Wróćisław II. dźěl teritorija pozdźišeje Hornjeje Łužicy a dźěl Delnjeje Łužicy (Wuchodnu marku) jako leno, ale njeje so jemu poradźiło jón do 1081/1086 wobknježić. Hakle w lěće1036 (hač do lěta 1253) za Soběsława I. bu teritorij pozdźišeje Hornjeje Łužicy znowa k Čěskemu statej přizamknjeny. Krótko po tym (w lěće 1268) dóńdźe tež prěni raz k dźělenju Zhorjelskich wot Budyskich kónčin, kotrež so potom hač do kónca 14. lětstotka samostatnje wuwiwachu. Delnja Łužica bu w 11. - 12. lětstotka wot sakskich Wettinow dobyta (bytostny dźěl - Wuchodna marka abo Ostmark w lěće 1031), wot 1303/1304 słušeše Askanjanam, kotřiž běchu so hižo prjedy w lěće 1253 z čěskej princesnu Božena Budyške a Zhorjelske kónčiny naženili. Po wotemrěću braniborskich Askanjanow dobywachu Luksemburgčenjo poněčim teritorij Łužicy: w lěće 1319 Budyske kónčiny , w lěće 1329 Zhorjelske kónčiny a w lěće 1346 Luban, kotrež prjedy z čěskimi Žitawskimi kónčinami jednotny teritorialny cyłk tworjachu, kotryž je wot lěta 1410 pod mjenom Hornja Łužica znaty. W lětach 1348 a 1364 – 1368 přikupi Korla IV. Čěskej Krónje Delnju Łužicu (wot 1378 trajnje), kotraž bu hižo w lěće 1356 do wobłuka krajow Čěskeje Króny zarjadowana a do čoła markhrabinstwa bu bohot postajeny, wot 16. lětstotka buštej dwaj bohotaj mjenowanej.

Wuznamnu poziciju we wobłuku Łužicy měješe Zwjazk šesćiměstow.

Delnjołužiske markhrabinstwo w lětach 1445/1462 město Choćebuz ze šěršej wokolinu na přeco zhubi (teritorij dósta braniborski kurwjerch). W lětach 1471 – 1490 dźeržeše Maćij Corvinus jako krónowany čěski kral wobě Łužicy ze Šleskej a Morawu. Po jeho smjerći znowa dźěl krajow Čěskeje Króny tworjachu.

[wobdźěłać] Perioda wot Třicećilětneje wójny do Wienskeho kongresa

Za čas Třicećilětneje wójny doby sakski kurwjerch Jan Jurij wot kejžora Ferdinanda II. cyłu Łužicu (nimo teritorija wokoło Choćebuza, kotryž wot 15. lětstotka Braniborska wobknježi), najprjedy jako zastawk (1624), potom přez Praski měr z lěta 1635 jako leno Čěskeje Króny.

[wobdźěłać] Perioda wot Wienskeho kongresa do kónca druheje swětoweje wójny

Po postajenju Wienskeho kongresa (1814-1815) cyła Delnja Łužica a sewjerowuchodny dźěl Hornjeje Łužicy Pruskej připadnještej. Znutřka Pruskeje bu Delnja Łužica do prowincy Braniborska zarjadowana, mjeztym zo so Hornja Łužica z wobstatkom prowincy Pruska Šleska sta. Zbytk Hornjeje Łužicy zwosta Sakskej a tworješe jedyn z jeje krajow („Markhrabinstwo Hornja Łužica, w lětach 1835 - 1932 „Budyski kraj“). Sakski dźěl Hornjeje Łužicy měješe rozsahłe samozarjadowanje swójski sejm inkluziwnje. Po Prěnjej swětowej wójnje so hibanje zjewi, kotrež wutworjenje jednotneho Łužiskeho zwjazkoweho stata we wobłuku Němskeje požadowaše, štož wšak realizowane njebu a tak přetraješe rozdźělenje Łužicy do Pruskeje a Sakskeje z časa Wienskeho kongresa hač do kónca druheje swětoweje wójny. Potom w lěće 1932 dóńdźe k wotstronjenju Budyskeho kraja a jeho zjednoćenju ze sakskim krajom Drježdźany do Drježdźansko-Budyskeho kraja.

[wobdźěłać] Perioda wot kónca druheje swětoweje wójny do přitomnosće

Na Podstupimskej konferency bu teritorij Łužicy znowa rozdźěleny. Teritorij na wuchod wot rěki Nysy bu k Pólskej přizamknjeny (dźensa je tutón dźěl Łužicy do Lubuskeho a Delnjošleskeho wojewódstwa) rozdźěleny, mjeztym zo so teritorij na zapad wot njeje z wobstatkom Sowjetskeje wobsadźeneje zony sta. W samsnym času sej Łužiscy Serbja, kotřiž běchu w Čěskosłowakskej žiwi, přizamknjenje Łužicy k Čěskosłowakskej žadachu, štož wšak njebu zwoprawdźene. Domowina (třěšna organizacija Łužiskich Serbow) pak požadowaše zarjadowanje cyłeho němskeho dźěla Łužicy do Sakskeje. W referendumach w do toho pruskim dźělu Łužicy hłosowachu wšak jenož wokrjesy na teritoriju dotalneje Hornjeje Łužicy (wobstatk dotalneje pruskeje prowincy Šleska za přizamknjenje k Sakskej), mjeztym zo wokrjesy na teritoriju Delnjeje Łužicy (wobstatk dotalneho pruskeje prowincy Braniborska) to wotpokazachu. Tohodla bu dotal pruski dźěl Hornjeje Łužicy do Sakskeje zarjadowany, mjeztym zo Delnja Łužica Braniborskej zwosta, kotrejež status bu pozdźišo na kraj změnjeny (Pruski stat bu přez rozsud zwjazkarjow 25. februara 1947 wotstronjeny).

7. oktobra 1949 bu na teritoriju Sowjetskeje wobsadźeneje zony Němskeje nowy wot komunistow wobknježeny statny wutwor Němska demokratiska republika (NDR) wozjewjeny, kotraž bě na spočatku hač do 22. julija 1952 federacija 6 krajow (Berlin, Braniborska, Durinska, Mecklenburgska, Sakska, Saksko-Anhaltska). 23. julija 1952 buchu kraje wotstronjene a NDR so z centralistiskim statom stawaše, w kotrehož wobłuku Delnja Łužica bu do wobwoda Choćebuz zarjadowana, mjeztym zo Hornja Łužica bu do wobwoda Drježdźany (wjetšina teritorija) a wobwoda Choćebuz (sewjerny dźěl) rozdźělena. W lěće 1989 bu po zběžkach komunistiski mócnarski monopol wotstronjeny. 3. oktobra 1990 dóńdźe k zjednoćenju NDR ze Zwjazkowej republiku Němska. Toho dnja dóńdźe tež k wobnowjenju krajneho rozrjadowanja na teritoriju bywšeje NDR; w tym času skutkowaše na teritoriju němskeho dźěla Łužicy regionalistiske hibanje „Iniciatiwa za njerozdźělenu Łužicu“ (Inititative „Für eine ungeteilte Lausitz“), kotraž wšak dosć wothłosa njenamaka. Nimale cyły němski dźěl Hornjeje Łužicy bu znowa do wobnowjeneho kraja Sakska zarjadowany a Delnja Łužica z małym dźělom Hornjeje Lužicy do Braniborskeje. Tutón staw do přitomnosće traje.

[wobdźěłać] Eksterne wotkazy

• Serbski portal (de) (dsb) (en)
• Domowina (dsb) (hsb) (de) (en)