Budyšin

Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije

Budyšin
wopon	mapa
Zakładne daty
stat	Němska
zwjazkowy kraj	Sakska
knježerstwowy wobwod	Drježdźany
wokrjes	Wokrjes Budyšin
koordinaty	51°11′ N 14°25′ E (G)
přestrjeń	66,63 km²
wobydlerstwo	41.779 (31. decembra 2006)
hustosć wobydlerstwa	631 wobydlerjo na km²
póstowe čisło	02625
telefoniska předwólba	03591
KFZ-znamješko	BZ
rozčłonkowanje města	15 měšćanskich dźělow
Adresa	Fleischmarkt 1 02625 Bautzen
Stronka w syći	www.bautzen.de
E-mailowa adresa	info@bautzen.de
Politika
wyši měšćanosta	Křesćan Šram (Christian Schramm)
Połoženje wokrjesneho města Budyšin we wokrjesu ze samsnym mjenom
pok.·disk.·wobdź.

Budyšin (něm. Bautzen, pól. Budziszyn) je stolica Hornjeje Łužicy a kulturelne srjedźišćo Serbow.

Wobsah 1 Stawizny Budyšina 1.1 Zažne stawizny 1.2 1400 do 1700 1.3 1700 do 1900 1.4 1900 do 1945 1.5 Powójnski čas a doba NDR 1.6 Po 1989 2 Wobydlerstwo Budyšina 3 Twarske pomniki 4 Partnerske města Budyšina 5 Serbske institucije w Budyšinje 6 Bibliografija 7 Eksterne wotkazy

[wobdźěłać] Stawizny Budyšina

[wobdźěłać] Zažne stawizny

Prěni raz naspomni so město w lěće 1002 jako "Budusin". W lěće 1018 podpisa so tu "Budyski měr" mjezy Němcami a Polakami. 1231 jewi so w dokumentach prěni raz měšćanske prawo, 1250 dósta město prawo swobodneje komuny. W lěće 1346 wutwori so zwjazk šesćiměstow, do kotrehož słušachu nimo Budyšina samoho tež Zhorjelc, Kamjenc, Lubań, Lubij a Žitawa. 1391 dóstachu Budyšenjo prawo, měšćansku radu swobodnje wolić.

[wobdźěłać] 1400 do 1700

W lětomaj 1400 a 1408 dóńdźe k zběžkam rjemjeslnikow. Mjez 1429 a 1431 so město wospjet njewuspěšnje wot Husitow woblěhowaše. 1524 załoži so w Budyšinje ewangelska cyrkej. Tachantska cyrkej je z tutoho časa simultana a wužiwa so wot katolskich křesćanow runje tak, kaž wot ewangelskich. W třicećilětnej wójnje (1618-1648) so město wospjet wot wšelakich wójskow wobsadźi a zniči. Wulkej měšćanskej wohenjej běštaj 1620 resp. 1634. Wot 1635 słuša dotal čěskej krónje přisłušny Budyšin - a z nim cyła Hornja Łužica - do Sakskeje.

[wobdźěłać] 1700 do 1900

Tež spočatk 18. lětstotka dóńdźe k wjetšim wohenjam, a to 1707 a 1720. Stawiznisce poměrnje sławna je bitwa pola Budyšina (1813). Zjednoćene wójska wojowachu tu přećiwo napoleonskim wojakam. Tutón historiski podawk rysuje tež Jan Radyserb-Wjela w swojej wobšěrnej powědce "Bitwa pola Budyšina". 1815 so zwjazk šesćiměsto rozpušći. 1846 wotewri so železniska čara mjez Drježdźanami a Budyšinom, na kotrejž twarjachu tež Serbja - mjez nimi ludowy basnik Pětr Młónk - sobu. Hač do lěta 1868 rěkaše město němsce Budissin, hakle potom dósta dźensniše němske pomjenowanje Bautzen. 1872 nasta prěnja šulska hwězdarnja w Němskej. Mjezy 1888 a 1891 twarješe so Marije-Marćina cyrkeje ("Čerwjena cyrkej"), mjezy 1897 a 1904 Serbski dom při Lawskich hrjebjach, kotryž pak so 1945 zniči. 1902 dósta Budyšin wot sakskeho krala Jurja tak mjenowane Ričelowe swisle, kotrež připrawichu so na wuchodnych swislach měšćanskeho dźiwadła.

[wobdźěłać] 1900 do 1945

1904 wotewri so Sakski krajny chłostanski wustaw, kotryž dósta pozdźišo přimjeno "Žołta běda". W lětomaj 1908 a 1909 natwari so Kronprincowy móst (dźensa Móst měra). 1912 zagmejnuje so něhdy serbska wjes Třělany. W lěće 1917 wopruja so 11 cyrkwinskich a swětnych zwonow brónjenskej industriji. Dwě lěće po wójnje, 1920 wotewri so Sprjewina kupjel. 1921 załoži so pod bamžom Benediktom V. biskopstwo Mišno znowa. Biskopske sydło bě Budyšin. Tachantska cyrkej sta so tak z katedralu. 1922 zagmejnuje so wjes Židow. 1928 wobnowi so křižerski procesion z Budyšin do Radworja, kotryž bě kónc 18. lětstotka wusnył. 1933, za čas nacionalsocialistow, woswjećichu prěni króć "tysaclětny jubilej". Wuchadźišćo za to bě róčnica rozšěrjenja župy Mišno na teritorij Milčanow. 1938 dóńdźe tež w Budyšinje k pogromam přećiwo tu bydlacym židowskim měšćanam. Mnoho wobchodow so zniči, runje tak židowska modlernja na Hornčerskej hasy. 1944 nastanje wotnožka koncentraciskeho lěhwa Groß-Rosen we wagonowni. Kónc wójny wutwari so Budyšin jako "twjerdźizna", štož wuskutkowa sylniše boje wo město. Něhdźe 10 procentow bydlenskich domow z něhdźe třećinu bydlenskeje płoniny so tak zniči. Nimo toho skóncowa so 18 mostow, 35 zjawnych twarjenjow, 46 mjeńšich zawodow a 23 srěnich zawodow. W poslednich dnjach wójny padny na woběmaj stronomaj něhdźe 6500 wojakow. Tež něhdźe 350 ciwilistow žiwjenje přisadźi. Statistiki wo tym pak su rozdźělne.

[wobdźěłać] Powójnski čas a doba NDR

Mjez 1945 a 1950 wužiwaja wobsadnicy jastwo Budyšin I jako interněrowanske lěhwo. Je dopokazane, zo přisadźi tu w tutym času 2714 ludźi swoje žiwjenje. Mjez 1956 a 1989 přesłyšuje Stasi ludźi w jastwje Budyšin II. Mjez 1966 a 1989 přewjedźe so w Budyšinje sydom festiwalow serbskeje kultury. 1969 wottorhny so stare měšćanske dźiwadło z Ričelowymi swislemi. Tež wrota při Bohatej wěži so spotorhaja. W lětach 1973 do 1975 nastawa nowa sydlenska štwórć "Dr. Salvador Allende" z něhdźe 1500 bydlenjemi. 1974 nastanje spjaty jězor, kotrehož woda kryje tři něhdyše wsy. 1975 natwari so nowe Němsko-Serbske ludowe dźiwadło. Mjez 1977 a 1987 nastawa štwórć "Strowotna studnja" z něhdźe 5900 bydlenjemi.

[wobdźěłać] Po 1989

1991 wutwori so zwjazk šesćiměstow znowa. Samsne lěto nastanje tež "Załožba za serbski lud" ze sydłom w Budyšinje. W lětach po přewróće ponowja so wulki dźěl twarskeje substancy stareho města, štož bazuje do dalokeje měry tež na "Wustawkowym wobzamknjenju k saněrowanju stareho města" z lěta 1992. Wot 1994 stej tež něhdyšej wsy Delnja Kina a Sćijecy měšćanskej dźělej Budyšina. Wot 1995 wjedźe město titul "wulke wokrjesne město". 1999 stanje so tež Mały Wjelkow dźěl Budyšina.

W lěće 2002 woswjeći město 1000. róčnicu prěnjeho naspomnjenja.

[wobdźěłać] Wobydlerstwo Budyšina

Dźensa ma Budyšin 42.199 wobydleri, z toho je 20.159 muskich (48 %), 22.040 žónskich (52 %). Něhdźe 2.190 ludźi ma pódlanske bydlenje w stolicy Hornjeje Łužicy.

[wobdźěłać] Twarske pomniki

Budyšin ma derje zdźeržane stare město. Znata je Bohata wěža, kotraž je na swoju dołhosć wo 1,44 m nachilena. Wažny twarski pomnik je tež Budyski hród (němsce: Ortenburg), kotryž steji na městnje stareho słowjanskeho hrodźišća. Tež Tachantska cyrkej je hódna wobhladanja. Wona je jedna z mało simultanych cyrkwjow w Němskej a wužiwa so wot katolskich a ewangelskich wěriwych zhromadnje. Tež Budyska radnica a Mikławšk, na kotrymž staj mj. dr. Michał Hórnik a posledni serbski biskop Jurij Łušćanski pochowanaj.

[wobdźěłać] Partnerske města Budyšina

• Worms, Němska (wot 1990)
• Heidelberg, Němska (wot 1991)
• Dreux, Francoska (wot 1992)
• Jelenia Góra, Pólska (wot 1992)
• Jablonec nad Nisou, Čěska republika (wot 1993)

[wobdźěłać] Serbske institucije w Budyšinje

W měsće namaka so wjetši dźěl serbskich institucijow. W Serbskim domje na Póstowym naměsće je sydło Domowiny, Załožby za serbski lud, Serbskeho rozhłosa kaž tež Młodźinskeho towarstwa Pawk z. t.. W domje nastawa tež časopis Katolski Posoł. Rěčny centrum WITAJ, kotryž stara so mj. dr. wo serbske wučbne materialije, je napřećo Serbskemu domej w twarjenju Němskeho pósta zaměstnjeny. Na Sukelnskej hasy je Ludowe nakładnistwo Domowina (LND), kotrehož wudźěłki předawaja so w Smolerjec kniharni, kotraž je w samsnym domje zaměstnjena. Na Budyskim hrodźe, w twarjenju něhdyšeje sólnicy je Serbski muzej. Na Dwórnišćowej droze pak wědomostne slědźenišćo Serbski institut. Wažnej kulturnej instituciji stej tež Němsko-serbske ludowe dźiwadło (NSLDź) a Serbski ludowy ansambl (SLA).

[wobdźěłać] Bibliografija

• LitDok srjedźo-wuchodna Europa (Herder-Institut Marburg)

[wobdźěłać] Eksterne wotkazy

• www.bautzen.de (hornjoserbsce)

Tutón nastawk bu za dodaće do lisćiny čitanja hódnych nastawkow namjetowany. --Tlustulimu 17:08, 12. meje 2007 (CEST)