Шоқай, Мұстафа

Қазақша Уикипедияның мағлұматы

Бұл мақаланы Уикипедия сапа қалыптарына лайықты болу үшін аршу қажет. Осы мақаланы асылдандыру үшін мүмкіндігіңіз болса көмек беріңіз.

Бұл мақаланы не бөлімді Уикипедия сапа қалыптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. Осы мақаланы асылдандыру үшін лайықты ішкі сілтемелерді еңгізіп көмек беріңіз.

Шоқай, Мұстафа (1886—1941) — Алаш қайраткері, түркі ха­лық­та­ры­ның бір­лігінің жа­лынды жар­шы­сы. Алашорда үкіме­тінің мүшесі, публицист-жазушы. Отаршылдықтың озбыр саясатына қарсы жүргізілген қоғамдық қозғалыс көсемдерінің бірі, Түркістан халықтары арасында тарихта тұңғыш рет демократиялық Еуропаның ортасында түркістандық саяси эмиграциялық қызметтің негізін қалаушы.

1890 жылы (екінші бір деректе: 1886 жылы туған) 7 қаңтарда Түр­кістан өлкесі, Сырдария облысы, Перовск уезі, Жөлек болысында, осы күнгі Қызылорда облысы­ның Шиелі ауданында дүниеге келген. Орта жүздің Қыпшақ тайпасының Торы тармағына жататын Шаты руынан тараған текті әулеттің ұрпағы. Атасы Торғай датқа Сыр қазақтары орыс патшалығының қол астына кірмей тұрғанда Хиуа ханының уәлиі болған. Әкесі Шоқай би, арғы әкесі Торғай датқа ел ішінде атақты адамдар болған. Әкесі Шоқай дала қазақтары арасында ерекше мәдениетті, елге беделді би болған, отырықшылықпен айналысып, бау бақша салдырып, егін еккен, кірпіш үй салдырған. Анасы Бақты да текті жердің қызы екен. Әкесі батыр болыпты. Түркістанды орыс отаршылары жаулап алуға кіріскенде, Бақты да әкесімен бірге соғысқа қатысып, барлаушылық қызмет атқарған. Бейбіт күнде өлең жазып, дастандар жырлаған.

Мұстафа сауатын ауылдық мектепте ашып, Ташкент ерлер гимназиясын 1910 жылы үздік бітіріп, 1910-1917 жылдары Санкт-Петербург уни­вер­си­те­тінің заң факультетін­ оқып бітіреді.

Отаршылдықтың өктемдігін, қиянатшыл әділетсіздігін Мұстафа жастайынан көріп өседі. Өз басы отаршылдықтың өрескел кеудесоқтығымен Ташкентте, «өте жақсы» деген бағамен гимназияны аяқтаған кезде бетпе бет кездеседі. Гимназияда оған берілмекші болған алтын медальді генерал Самсонов бергізбей, одан төмен оқитын орыс баласына жазады. Бұған күміс медальді ұсынады. Бірақ Мұстафа медаль алудан мүлде бас тартады.

Мұстафаның терең білім алып, саяси көзқарасының қалыптасуы және қоғамдық қозғалысқа, халқының азаттығы үшін күреске қатысып шыңдалуы Петербор университетінің заң факультетінде оқып жүрген кезінен басталады. Ол гимназияда да, университетте оқып жүргенде де, жергілікті әкімшіліктен зәбір жапа шегіп келген жерлестерінің атынан арыз жазып, олардың әділдікке жетуіне көмектеседі, тіпті, кейбір күрделі істер бойынша сенат алдына мәселелер қоюына тура келеді.

Студент кезінде Мұстафаның алғашқы қоғамдық жұмысы оның 1914 ж. Әлихан Бөкейханұлы ұсынысымен IV Мемлекеттік Думадағы Мұсылман фракциясының хатшылығы және оның бюросында Түркістанның өкілі болатын. Бұл оның Ресейдегі қайраткерлермен, Дума депутаттарымен араласуына, іс жүзінде жалпы мұсылмандық, жалпы түркістандық идеяларды қолдауына алып келді. Оның Думадағы зор еңбегінің бірі: жазалаушы отряд­тардың 1916 жылғы көтеріліске қатысушыларды жаппай жаза­лап, айуандық көрсеткендігін тек­серу үшін тергеу комиссиясын құруға да басты ықпал жасаған адамның бірі.

1917 ж. Ақпан төңкерісін Петерборда кездестіріп Түр­кістан өлкесіне аттанады. Таш­кент­те жергілікті қазақ зиялыла­рының басын қосатын «Бірлік туы» атты саяси ұйым құрып және осы аттас газет шығаруды қолға алады. Оған қоса 1917 ж. шілде айында Орынборда өткен I Бүкілқазақтық Құрылтайдан соң құрылған «Алаш» партиясына мүше еді.

Уақыт туғызған мүмкіндікті пайдаланып, еркіндікке қол жеткізер кезде Түркістан мұсылмандары бірлік таныта алмай, екі топқа бөлініп, бірі консервативті бағытты, екіншісі прогресшіл бағытты ұстанады. Қазан төңкерісінен кейін билікті алған Түркістан жұмысшы шаруа кеңестерінің үкіметі бұл екі топты саяси бірлікке келтірмеудің бар шарасын істеп бағады.

Екінші бағыттың басында тұрған Мұстафа Шоқай 1917 жылы қараша айында Қо­қан қа­ла­сында құрылған Түркістан аутономиясының Уақытша үкіметінің алғашында оның қаржы министрі, кейіннен сыртқы істер министрі, Мұхаметжан Тынышпаев отставкаға кеткен соң, оның орнына Бас министр қызметін атқарады. Бұл кезде ол Өлкелік Қазақ Кеңесінің төрағасы болатын.

1917 жылы желтоқсанда Орын­­борда өткен Жалпықа­зақ­тық съезге қатысып, Сырдария об­лысынан Алашорда үкіметінің мүшелігіне өтеді.

1918 жылы 5 қаңтарда Түркіс­тан қала­сында ашылған Сырда­рия облысы қазақ-қырғыздары­ның съезін ұйымдастырады. Онда да автономия, милиция және т.б. мәселелер қаралады.

Ташкенттегі жұмысшы солдат депутаттарының үкіметі өзін бірден бір билік иесімін деп есептеп, Қоқандағы Мұсылман автономиясына қарсы қанды қырғын ұйымдастырады. Қоқандағы большевиктер ойранынан зорға қашып құтылған Мұстафа Иргаш құрбашының бандыларының қолына түседі. Өліммен бірнеше рет бетпе бет келіп, әйтеуір аман қалады.

Елде азамат соғысы басталып, қызыл­дар күш ала бастаған кезде олардың қуғы­ны­нан Ақтөбе, Уфа, Грузия арқылы Түркияға 1921 жы­лы кетіп, 1922 жылы Франсияда тұрақ­тайды.

1927-1931 жылдары «Жаңа Түркістан», 1929-39 жылдары «Жас Түркістан» журналдарын шығарып тұрды. Әр түрлі шетелдік және эмигранттық баспасөздерде мақалалар жариялап тұрады. Түркістанда біртұтас мемлекет орнату үшін бірлескен күрес жүргізу үшін құ­рыл­ған «Түркістан ұлттық бірлігі» ұйымының руха­ни көсемі бола білді.

Ол өмірінің соңында Ұлы Отан соғысы бастал­ған­да тамыз айының басынан қараша айының соңына дейін немістің бірнеше лагерін аралап, тұтқындағы түркістандық жауынгерлердің хал-жағдайларын жеңілдетіп, түрмедегі өлім қаупінен алып қалу бағытында жұмсалады.

Жаны күйзелген Мұстафа Алманияның билік орындарына жолдаған хатында былай деп жазады:

Сіздер немістер өздеріңізді Еуропадағы ең мәдениетті халықпыз деп санайсыздар. Егер сіздердің мәдениеттеріңіз менің көріп жүргендерім болса, онда мен сіздерге тұтқындардың шеккен азабын көрулеріңізді тілеймін. Сіздер XX ғасырда өмір сүре отырып, XIII ғасырда Шыңғыс ханның жасаған зұлымдығынан асып түстіңіздер. Мәдениетті халық екендіктеріңізді айтуға хақыларыңыз жоқ.

Осы хатты тапсырған СС офицері: «пікіріңді тым тура айтыпсың, мұның артықтау емес пе?» дегенде Мұстафа былай депті:

Егер сіздер осыған байланысты маған ату не асу жазасын берсеңіздер қарсылығым жоқ. Мұндай мәдени қоғамда өмір сүргеннен гөрі өлгенім артық.

Мұстафаның адал жары Мария Яковлевна арқылы бізге жеткен осынау деректер ұлтын сүйген ұлы азаматтың ұлтшыл жүрегінің жерлестері тартқан азапты көріп қалай ауырғанын, жанының қалай күйзелгенін әлемге жариялап тұрғандай.

Алайда ол 1941 жылы 27 жел­тоқ­санда беймәлім жағдайда қай­тыс болды.

[өңдеу] Сыртқы сілтемелер

Мұстафа Шоқай

қ • т • ө Алаш Орда мүшелері

Мүшелер: Жақып Ақбаев • Садық Аманжолов • Отыншы Әлжанов • Әлихан Бөкейханов • Ахмет Бірімжанов • Халел Ғаббасов • Жанша Досмұхамедов • Халел Досмұхамедов • Әлімхан Ермеков • Бақтыкерей Құлманов • Базарбай Мәметов • Уәлитхан Танашев • Айдархан Тұрлыбаев • Мұхаметжан Тынышбаев • Мұстафа Шоқаев Мүшелікке кандидаттар: Өмір Алмасов • Молданияз Бекімов • Мұқыш Боштаев • Нүсіпбек Жақыпбаев • Сейілбек Жанайдаров • Ережеп Итбаев • Аспандияр Кенжин • Сейдәзім Қадырбаев • Есенғали Қасаболатов • Иса Қашқынбаев • Батырқайыр Ниязов • Сәлімгерей Нұралыханов • Сатылған Сабатаев • Белек Солтоноев • Есен Тұрмағамбетов Алаш Орданың оқу комиссиясының мүшелері: Ахмет Байтұрсынов • Мағжан Жұмабаев • Биахмет Сәрсенов • Елдес Омаров • Телжан Шонанов