Desiderius Erasmus
Van Wikipedia
Desiderius Erasmus (Rotterdam of Gouda, 28 oktober 1469 (?) - Bazel, 12 juli 1536) was een Nederlands Augustijner monnik, humanist, schrijver en filosoof.
Inhoud |
[bewerk] Levensloop
[bewerk] Geboorte
Erasmus werd geboren als Gerrit Gerritszoon op de vroege ochtend van 28 oktober waarschijnlijk in het jaar 1466, 1467 of 1469. Over de geboorteplaats van Erasmus bestaat onzekerheid. Er is geen vermelding in de doopregisters bewaard gebleven.
Erasmus was een onwettig kind, in die tijd spreekt men van defectus natalis (geboortedefect). Zijn vader was een priester in Gouda en zijn moeder diens huishoudster. De moeder van Erasmus, Margaretha, die als familienaam Rogerius (Rutgers) zou hebben gehad, was een dochter van een chirurgijn uit Zevenbergen. Haar zwangerschap heeft zij waarschijnlijk in Rotterdam doorgebracht om het 'ongelukje' te verbergen. Echter, een andere bron, een notitie van de historicus Renier Snooy (1478-1537), zou erop wijzen dat Erasmus in Gouda is geboren. Een jaar voor de geboorte van Erasmus hadden zijn vader en moeder ook al samen een kind gekregen, Pieter.
Erasmus heeft drie jaar in Rotterdam gewoond en is vervolgens vertrokken naar Gouda. Op een bekend houten borstbeeld staat Goudæ conceptus, Roterodami natus (Latijn: te Gouda verwekt; te Rotterdam geboren).
Zijn leven lang heeft Erasmus het idee over zijn onwettige geboorte moeten torsen en de gevolgen moeten dragen van de 'geestelijke' status waarin hij door zijn opvoeding was terechtgekomen. In 1506 wijzigde hij zijn naam in Desiderius Erasmus. Desiderius betekent de gewenste. Hij ging daarbij uit van de - verkeerde - veronderstelling dat de stam Geer- in Geert/Gerrit iets met begeren te maken had en vertaalde het begeren in het Latijn en het Grieks.
Pas rond zijn vijftigste (1517) werd hij dankzij pauselijke dispensatie van de ernstige maatschappelijke consequenties ervan verlost. Hij heeft nogal met zijn levensverhaal gehaspeld, waarbij hij in zijn correspondentie met de paus gebruik heeft gemaakt van een achternaam die wellicht van zijn moederszijde stamt. Al doende heeft hij zijn jeugdjaren gemystificeerd en zijn geboortejaar met onzekerheden omhuld.
[bewerk] Opleiding
Al voor 1478 volgde Erasmus de lessen aan de Latijnse school te Deventer, die na die in Zwolle bekend stond als de beste onderwijsinstelling van de noordelijke Nederlanden. Hij kreeg daar eerst typisch middeleeuws onderwijs met relatief veel Latijn. In zijn laatste periode in Deventer was de humanist Alexander Hegius rector van deze school. Hier woonde Erasmus ook een lezing van Rudolf Agricola bij, die hij in later jaren als een van de hoogtepunten in zijn leven omschreef. Voor 1485 verliet hij Deventer zonder de schoolopleiding voltooid te hebben.
Onder pressie van zijn voogden deed Erasmus in 1488 zijn intrede in het Klooster te Stein bij Gouda en Haastrecht. Hier schreef hij zijn declamatio (fictieve oefenrede) en De contemptu mundi, een oprecht pleidooi voor het kloosterleven. Zijn kritiek betrof niet zozeer het ideaal maar meer de pietluttige regeltjes en de beknotting van de menselijke vrijheid. Een tweede, later uitgegeven jeugdwerk verraadde zijn grote kennis van de antieke en humanistische literatuur. Het thema is de verhouding tussen profane literatuur en christelijke vroomheid en kreeg de titel Liber Antibarbarorum (Antibarbari).
De priesterwijding van Erasmus in 1492 bond hem meer aan het kloosterleven maar bood tevens meer mogelijkheden tot studie. Hij mocht in 1495 in Parijs een theologiestudie beginnen. Het onderwijs werd beheerst door de Scotisten, scholastieke theologen die verloren gingen in eindeloze spitsvondigheden hetgeen volgens Erasmus weinig meer met de christelijke basisgeschriften gemeen had. Wel leerde hij de nestor der Parijse humanisten, Robert Gaguin, kennen. Doordat hij ook les gaf, leerde hij veel mensen kennen. Zo kwam hij in Engeland, waar hij een half jaar verbleef, in aanraking met het zoontje van de Engelse koning, de latere Hendrik VIII en met belangrijke humanisten als John Colet en Thomas More, de auteur van 'Utopia'. Terug in Parijs schreef hij in 1500 zijn eerste boek, een verzameling Adagia, spreekwoorden. De eerste bestseller in de jonge geschiedenis van de boekdrukkunst na een grote tegenvaller: hij zat wanhopig verlegen om geld nadat Engelse douanebeambten al het Engelse geld in zijn bagage in beslag hadden genomen.
[bewerk] Humanist
In 1502 kreeg hij op voorspraak van de theoloog Adriaan Boeyens, de latere paus Adrianus VI, een post aangeboden op de universiteit van Leuven, die hij echter niet aanvaardde. Hij legde zich toe op vertalingen uit het Grieks.
In 1506 ging Erasmus voor drie jaar naar Italië. Op de terugweg (richting Engeland) schreef hij zijn Lof der Zotheid. Door uit te gaan van een Zot als spreker kon hij in een declamatio de spot drijven met de misplaatste ernst, waarmee alle mensen, ongeacht beroep, stand, of positie, hun eigen belangen najoegen, en de groteske kortzichtigheid, waarmee zij klaar stonden met hun oordeel over elkaar.
De kopij van de Adagia-herdruk kwam per abuis bij de Bazelse drukker Froben terecht. Erasmus vond dit zo keurig dat hij naar Bazel reisde en daar ook zijn twee grote filologische werken, de tweetalige uitgave van het Nieuwe Testament en de uitgave van de brieven van de kerkvader Hiëronymus schreef (vertaalde) en uitgaf. Bij zijn terugkeer wordt hij tot raadsheer benoemd van Karel V en vestigt hij zich in de Nederlanden (1516-1521) waar hij in Antwerpen, Brugge, Leuven en Mechelen verblijft. In 1521 verbleef hij ook enige tijd in Anderlecht, waar hij de gast was van zijn vriend Pieter Wyckman. De laatste jaren van zijn leven verbleef hij te Freiburg im Breisgau in Duitsland. In 1535 keerde hij terug in Bazel in Zwitserland, waar hij op 70-jarige leeftijd (1536) stilaan de dood tegemoet keek.
Erasmus overleed op 12 juli 1536 in Bazel. Zijn graf is daar te vinden in de domkerk (Münster). Zijn laatste woorden waren volgens de overlevering: 'Lieve God'.
[bewerk] Vertaling en uitgave van het Nieuwe Testament in het Grieks
. Het is het eerste standbeeld van Nederland, afgezien van de religieuze beelden. Een houten versie verrees in 1549 in de Wijde Kerksteeg ten behoeve van de intocht van Prins Filips. Na het bezoek werd het verplaatst naar de West-Nieuwlandsche brug. In 1557 werd het houten beeld vervangen voor een blauw arduinsteenen beeld, die in 1572 kapot geschoten en in de gracht geworpen werd door het Spaanse leger onder leiding van Graaf van Bossu. Eenmaal weer boven water heeft het beeld tot 1621 daar gestaan, totdat men de beeldhouwer Hendrick de Keyser opdracht gaf een bronzen beeld te maken. Deze werd in 1622 geplaatst.
Erasmus sprak en schreef Latijn. Hij was een bijzonder geleerd man die al bij zijn leven in geheel Europa als een van de grote denkers van zijn tijd erkend werd. Hij kende Grieks en staat daarmee aan het begin van de Gymnasium-traditie. Door zijn kennis van het Grieks raakte hij ervan overtuigd dat bepaalde delen van de Bijbel in de Latijnse Vulgaat niet goed vertaald waren. Hij besloot om het Griekse Nieuwe Testament in druk te doen uitgeven, ook al vroegen vrienden zoals Van Dorp dat vooral niet te doen, omdat dat een bom legde onder het toch al krakende gebouw van de kerk van die dagen. Ook de jonge Vlaamse exegeet Frans Titelmans raakte in de jaren 1527 - 1530 hierover met Erasmus in aanvaring. De versie van het Nieuwe Testament van Erasmus was volgens Titelmans niet correct wat betreft de inhoud en wat betreft de stijl. In de inhoud ontbraken volgens hem delen die in de Griekse tekst wel degelijk aanwezig zijn en de stijl leunde volgens hem te zeer aan bij het klassieke Latijn van Cicero in tegenstelling tot de oorspronkelijke door God geïnspireerde eenvoudige stijl.
Voor de totstandkoming van dit Griekse Nieuwe Testament kon Erasmus beschikken over een zestal Griekse handschriften. Hij vertaalde deze handschriften opnieuw naar het Latijn om daarmee het verschil met de Vulgaat te laten zien. Later heeft de Leidse drukkersfamilie Elsevier de Griekse tekst van Erasmus gebruikt die intussen de bijnaam van de Textus receptus had gekregen. Erasmus legde met zijn Griekse uitgave van het Nieuwe Testament de grondslag van de Hervorming van Luther en dat werd hem ook door de Katholieke kerk verweten. Op het verwijt dat hij het ei van de ketterij had gelegd, antwoordde hij echter dat hij liever iets anders had uitgebroed: hij vond de versplintering van de kerk maar niets.
[bewerk] Erasmus en de Hervorming van Luther
In 1517 zette Luther met zijn 95 stellingen op de kerkdeur van Wittenberg een proces in gang, dat de vrede onherstelbaar verstoorde. De bestrijders van de hervorming verweten Erasmus dat hij voor Luther de weg had geplaveid.
Alhoewel Erasmus in principe sympathiek stond tegenover Luthers actie, had hij als vredelievende en relativerende humanist van het begin af aan bezwaren tegen diens provocerend optreden. Zeker toen duidelijk werd dat in Luthers visie geen ruimte was voor menselijke vrijheden, maar dat het leven volledig in het teken van het geloof moest staan, was de verwijdering een feit. Ondanks zijn herhaaldelijke uitspraken en zijn boek De libero arbitrio diatribe sive collatio (Collatie over de vrije wil) bleef de kritiek op Erasmus vanuit de Rome-getrouwen bestaan.
Keer op keer pleitte hij voor tolerantie tussen de diverse opvattingen. Het mocht echter niet baten, verkettering, vrijheidsbeperking en de brandstapel waren een feit. Wel legden zijn pleidooien de basis voor de tolerantiegedachte van latere 16de-eeuwers als Coornhert en Willem van Oranje. Overigens ging het bij de tolerantie voor Erasmus niet zozeer om de vrijheid voor de enkeling (voor Joden wees Erasmus die zelfs af), maar meer om de vrijheid van wetenschap en ideeën. Het moderne tolerantiebegrip (vrijheid voor de enkeling) is bij Erasmus niet te vinden.
[bewerk] Erasmus en de Joden
De zestiende eeuw kenmerkte zich door een duidelijk antisemitische cultuur. Vooral de Roomse inquisitie had het op de Joden gemunt. Een uitzondering op deze regel werd gevormd door Johannes Reuchlin. Als een van de weinigen bepleitte hij gelijke burgerrechten voor de Joden. Erasmus was echter ten aan zien van de Joden een kind van zijn tijd. In reactie op Reuchlins visie op de Joden schreef hij ooit 'Ik ben geen Reuchlinist... nooit heb ik hem gesteund, en hij zou het niet eens gewild hebben'. Over de Joden deed Erasmus krasse uitspraken. Frankrijk was voor hem het bloeiendste deel van de christenheid omdat dat land niet met 'Joden en half joodse maranos is geïnfecteerd'. Het Jodendom zag hij als de 'verderfelijkste plaag en bitterste vijand van de leer van Jezus Christus'. Hij was zelfs bereid om het Oude Testament op te geven als heilig boek voor de christenheid om daarmee de invloed van het judaïsme in te dammen. Luther ging op dit punt in het spoor van Erasmus verder.
[bewerk] Erasmus' werken
In 1523 maakte Erasmus een catalogus van al zijn tot dan toe verschenen werken. Hij maakte een drie-indeling:
- Colloquia (grammaticale geschriften), Adagia (spreekwoorden) en Brieven die dienen als literaire, in de brede zin van culturele, vorming
- de ethische vorming (o.a. de Moria)
- de godsdienstige vorming (o.a. het Enchiridion)
Erasmus is vooral bekend van de Lof der Zotheid en de Enchiridion waarin hij zijn ideeën over wat christendom werkelijk zou moeten betekenen voor de mens uiteenzet. De Lof der Zotheid is een satire op allerlei misstanden van zijn tijd, waarin hij de allegorische Zotheid allerlei dingen laat zeggen, die hij zelf -van de kerk- eigenlijk niet mocht zeggen.
Hij heeft ook vele opvoedkundige en onderwijsgeschriften op zijn naam staan. Een invloedrijk werk is De ratione studii uit 1511, over het inrichten van de studie en het lezen en verklaren van auteurs. In De pueris beschrijft Erasmus het onderwijs dat beperkt blijft tot het aanleren der antieke talen en het lezen en interpreteren van de klassieke auteurs.
Het meest populaire opvoedkundig werkje is De civilitate morum puerilium 1530 ofwel in het Nederlands Goede manierlijcke seden, Hoe die Jonghere gaen, staen, eten, drincken, spreken, swijghen, ter tafelen dienen, ende die spijse ontghinnen sullen.
In zijn verhandeling De recta latini graecique sermonis pronunciatione (De juiste uitspraak van de Latijnse en Griekse taal, Bazel 1528) geeft Erasmus een reconstructie van de uitspraak van het Grieks en het Latijn in de oudheid. In zijn tijd was men gewend het oud-Grieks uit te spreken met de uitspraak van de toen in Griekenland gesproken taal (itacisme), terwijl men het Latijn min of meer op zijn Italiaans uitsprak. Door de bestudering van leenwoorden van Grieks naar Latijn en van Latijn naar Grieks kwam Erasmus tot de conclusie dat dat onjuist was. Erasmus maakte een reconstructie, die weliswaar niet volmaakt was, maar veel beter dan de tot op dat moment gangbare uitspraak van de beide oude talen.
[bewerk] Erasmuscollectie
Veel van zijn werken zijn te bekijken in Bibliotheek Rotterdam. Bibliotheek Rotterdam is de eigenaar van één van de grootste Erasmuscollecties ter wereld: een unieke en oude collectie met vooral veel boeken uit de zestiende en zeventiende eeuw. Zo’n negentig werken zijn eerste drukken. Tot de collectie behoren ook 3.000 brieven van zijn hand. Zo'n 30% van het bezit is nergens anders in Nederland aanwezig en dus uniek. O.a. bijzondere edities van zijn bekendste boek ‘Lof der Zotheid’. Ook een grote hoeveelheid literatuur over Erasmus is beschikbaar. De Erasmuscollectie is een onmisbaar instrument voor de lopende uitgave van de "Opera Omnia" van Erasmus, die onder auspiciën van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen wordt uitgegeven. Sinds 2007 heeft Bibliotheek Rotterdam een nieuwe website onder de titel Schatkamers. Een aantal van de unieke documenten is hier gedigitaliseerd te zien en ook te downloaden.
[bewerk] Erasmus als christen
Erasmus nam de christelijke naastenliefde heel serieus. Dogmatische standpunten en onverdraagzaamheid, die daarmee in strijd waren, verwierp hij. Het gezonde verstand stelde hij boven dogmatische spitsvondigheden. Dat was de reden dat hij door vele fanatici als ketter werd beschouwd.
Hij wordt - niet zonder reden - als wegbereider voor de Hervorming beschouwd. Niettemin is hij nooit tot de gelederen der protestanten toegetreden. Hij vond dat Maarten Luther te hard van stapel liep. Hij vond dat men moest proberen de eenheid der kerk te bewaren, door meer te letten op wat de christenen met elkaar deelden dan op wat hen scheidde.
[bewerk] Erasmus als naamgever
- Erasmus is onder meer de naamgever van:
- de Erasmus Universiteit Rotterdam - het Erasmus MC - het Erasmiaans Gymnasium - de Erasmusbrug ('De Zwaan') - de Erasmuslijn (metrolijn) in Rotterdam - het Erasmus college in Zoetermeer - EMC² project (Erasmus Masterclass 2-jarig), bevindt zich in het Erasmus College in Zoetermeer - de Erasmushogeschool Brussel - het Hôpital Erasme (academisch ziekenhuis ULB) in Brussel - het Erasmushuis (museum in Anderlecht)
En sinds het herdenkingsjaar 1986 siert zijn naam ook het faculteitsgebouw Letteren aan de K.U.Leuven.
Ook het universitair ERASMUS-uitwisselingsprogramma van de EU, eigenlijk een acroniem, ontleende zijn naam aan deze wetenschapper.
[bewerk] Erasmus in de 21e eeuw
Erasmus mag dan een van de beroemdste Nederlanders zijn; toch laat zijn nationale bekendheid te wensen over. Onderzoek in 2003 liet zien dat 65% van de Rotterdammers dacht dat Erasmus de ontwerper van de Erasmusbrug was. Om de blijvende invloed van Erasmus in de huidige tijd te belichten is in Rotterdam het Erasmushuis opgericht en zijn nieuwe rituelen gestart om aandacht aan de filosoof te bieden. Zo worden in Rotterdam jaarlijks zijn geboortedag gevierd (28 oktober), wordt het uitbrengen van Lof der Zotheid elke 1e april herdacht en is er jaarlijks in de zomer de nacht van Erasmus. Op de Kop van Zuid in Rotterdam staat een beeld van Erasmus, in 2001 gemaakt door Willem Verbon.
[bewerk] Trivia
- In 2004 eindigde Erasmus op de vijfde plaats in de verkiezing van De grootste Nederlander.
- In de verkiezing voor De Grootste Belg, een jaar later, eindigde hij op de 11de plaats in de Vlaamse versie.
- In 2005 werd Erasmus door lezers van het dagblad "Rijn en Gouwe" uitgeroepen tot Grootste Gouwenaar.
- In Gouda is in 1903 de Erasmusstraat naar hem genoemd; een buste van Erasmus van de beeldhouwer Hildo Krop bevindt zich bij de Agnietenkapel.
- Er staat een standbeeld van Erasmus onder andere in Rotterdam naast de Sint-Laurenskerk, in Leuven bij het begin van de Mechelsestraat en bij het Vossius Gymnasium in Amsterdam
- Hij komt ook voor in het boek "Het Geheim van Rotterdam" van Thea Beckman.
[bewerk] Externe link
- Standbeeld Erasmus
- Schatkamers
- Erasmuskamer met fraaie flashversie
- Erasmushuis
- Erasmus Gouda
- Erasmus Center for early modern studies
- Erasmusroman
- De Lof der Zotheid digitaal
| Bronnen en referenties: |
|
 |
Meer afbeeldingen die bij dit onderwerp horen kunt u vinden op de pagina Erasmus op Wikimedia Commons. |
