Rijn

Van Wikipedia

Rijn
Lengte	1 320 km
Hoogte van bron	1 602 m
Debiet	2 200 m³/s
Stroomgebied	185 000 km²
Van	Hinterrhein
Naar	Noordzee
Stroomt door	Zwitserland - Liechtenstein - Oostenrijk - Duitsland- Frankrijk - Nederland
Nederrijn bij Renkum

De Rijn (Duits: Rhein, Frans: Rhin, Retoromaans: Rein, Zwitserduits: Rhy, Engels: Rhine, Ripuarisch; Rhing, Latijn: Rhenus, in het Nederlands vroeger ook: Rhijn) is met 1320 kilometer een van de langste rivieren van Europa. Daarvan ligt 800 kilometer in Duitsland, zoals ook het grootste deel van het stroomgebied (120.000 van de 185.000 km²) op Duits grondgebied ligt. De naam van de Rijn komt waarschijnlijk van het Indo-Europese *rei dat "stromen" betekent.

Inhoud 1 Loop 1.1 Landen 1.2 Rijn 1.3 Takken 1.4 Zijrivieren 1.5 Waterval 2 Jonge rivier 3 Steden 3.1 Langs de Rijn 3.2 Langs de Nederrijn, Lek, Nieuwe Maas of Nieuwe Waterweg 3.3 Langs de Waal, Boven Merwede of Oude Maas 3.4 Langs de IJssel 3.5 Langs de Kromme Rijn en Oude Rijn 3.6 Nederlandse grens 4 Afvoer 4.1 Volume 4.2 Veiligheid 4.3 Laagterecord 5 Waterkwaliteit 6 Natuur langs de Rijn 6.1 Status van natuurmonument 7 Zie ook: 8 Bronnen en referenties

[bewerk] Loop

[bewerk] Landen

De Rijn ontspringt in Graubünden, in de Zwitserse Alpen, en doet achtereenvolgens zes landen aan:

• Zwitserland
• Liechtenstein (grensrivier)
• Oostenrijk (grensrivier)
• Duitsland
• Frankrijk (grensrivier)
• Nederland

Daarnaast maken ook delen van Italië, België en Luxemburg deel uit van het totale stroomgebied van de Rijn.

[bewerk] Rijn

De Rijn is zo lang dat verschillende gedeeltes verschillende namen gekregen hebben:

• Het gedeelte tot het Bodenmeer heet de "Alpenrijn" (gedeeltelijk de grens tussen Zwitserland en achtereenvolgens Liechtenstein en Oostenrijk);
• Dit stuk bestaat in het begin uit twee bronrivieren: de Voor-Rijn en de Achter-Rijn, die voor Chur samenkomen.
• Van Konstanz tot Bazel volgt de "Hoogrijn" (gedeeltelijk) de Zwitsers-Duitse grens;
• Tot Bingen de "Bovenrijn" (gedeeltelijk de Duits-Franse grens);
• Tot Bad Godesberg (Bonn) de "Middenrijn" (met de Lorelei);
• Tenslotte komt de "Nederrijn" (tot over de Duits-Nederlandse grens).

De rivier heet over dit hele traject "Rijn" (duits:Rhein). Opmerkelijk is dat de Rijn bij Bazel door de Zwitsers 'Niederrhein' wordt genoemd maar even verderop, wanneer de Rijn Duitsland is binnengestroomd weer 'Oberrhein' heet. De Duitse Niederrhein is het gedeelte vanaf Düsseldorf tot aan de Nederlandse grens.

Zodra de rivier Nederland binnenstroomt, heet hij de Boven-Rijn. Vanaf Tolkamer heet hij weer anders, want de naam is dan ineens Bijlands Kanaal (spreek uit : Bielands Kanaal). Vanaf het moment dat de Waal aftakt, wordt het Pannerdensch Kanaal. Ter hoogte van Angeren wordt de rivier met Nederrijn aangeduid.

[bewerk] Takken

Bordje bij Lai da Tuma, Surselva, Graubünden, Zwitserland waar de Rijn begint

Voor-Rijn, Oberalpgebergte

Canyon tussen Ilanz en Chur.

Waterval in de Rijn bij Schaffhausen

Loreley

de Rijn bij Spijk

de Rijn bij Tolkamer

de Rijn bij Millingen

Het is de Rijn niet vergund om ook onder zijn eigen naam in zee uit te monden. Nadat de rivier op Nederlands grondgebied eerst het merendeel van zijn water afstaat, eerst tweederde aan de Waal en daarna nog een derde aan de IJssel, komt er een punt waar de oorspronkelijke, nu afgedamde hoofdstroom bij Wijk bij Duurstede rechtsaf buigt. Deze mondt uiteindelijk als Oude Rijn bij Katwijk aan Zee in zee uit. De huidige hoofdstroom gaat verder als de Lek, vloeit in een uitgebreide rivierdelta samen met de Maas, en bereikt uiteindelijk via de Nieuwe Waterweg en het Hollands Diep de Noordzee.

[bewerk] Zijrivieren

Belangrijke zijrivieren van de Rijn zijn de Aare in Zwitserland, en de Neckar, de Main, de Moezel, de Lahn, de Ruhr en de Lippe in Duitsland. Al deze rivieren, op de Aare en de Moezel na, monden van de orografisch rechterkant in de Rijn uit.

[bewerk] Waterval

Bij Schaffhausen bevindt zich in de Rijn de Rheinfall, de grootste waterval van Europa.

[bewerk] Jonge rivier

Als grote rivier is de Rijn, naar geologische maatstaven, relatief jong. Door rivieronthoofding heeft de rivier zich ver naar het zuiden uitgebreid.

Tijdens de recente ijstijden lag het zuiden van de Noordzee droog, terwijl het noorden met ijs bedekt was. Dit leidde ertoe dat de Thames toen een zijrivier van de Rijn werd, die vervolgens naar het zuiden afboog, door het huidige Nauw van Calais. Waarschijnlijk nam de rivier, over de bodem van het Kanaal stromend, toen ook nog de Seine als zijrivier op.

[bewerk] Steden

Op zijn tocht stroomt de Rijn langs, en soms door, een groot aantal steden. Deze steden staan hieronder opgesomd, met daarbij de oever waarop ze liggen. Bij steden aan beide oevers staat de zijde met het centrum eerst vermeld.

[bewerk] Langs de Rijn

Langs de Rijn in Zwitserland liggen de volgende steden.

• Ilanz (l/r)
• Splügen (l/r)
• Chur (r)
• Vaduz (r, in Liechtenstein)
• Konstanz (l/r, Konstanz is Duits, maar ligt aan de zuidoever van het Bodenmeer)
• Schaffhausen (r)
• Bazel (l/r)

In Frankrijk ligt aan de Rijn:

• Straatsburg (l)

In Duitsland liggen aan de Rijn:

• Karlsruhe (r)
• Speyer (l)
• Mannheim (r) - Ludwigshafen am Rhein (l)
• Worms (l)
• Mainz (l) - Wiesbaden (r)
• Rüdesheim am Rhein (r)
• Koblenz (l)
• Bonn (l/r)
• Keulen (l/r)
• Düsseldorf (r) - Neuss (l)
• Krefeld (l)
• Duisburg (r) - Moers (l)
• Wesel (r)
• Xanten (l)
• Emmerik (r)

Enkele kilometers ten westen van Emmerik verlaat de Rijn Duitsland en stroomt deze Nederland binnen.

[bewerk] Langs de Nederrijn, Lek, Nieuwe Maas of Nieuwe Waterweg

• Huissen (l)
• Arnhem (r/l)
• Wageningen (r)
• Rhenen (r)
• Wijk bij Duurstede (r)
• Culemborg (l)
• Schoonhoven (r)
• Rotterdam (r/l)
• Schiedam (r)
• Vlaardingen (r)
• Maassluis (r)
• Hoek van Holland (r)

[bewerk] Langs de Waal, Boven Merwede of Oude Maas

• Nijmegen (l)
• Tiel (r)
• Zaltbommel (l)
• Gorinchem (r)
• Woudrichem (l)
• Dordrecht (Ligt aan de Oude Maas; in feite een van de zijtakken van de Waal.)
• Zwijndrecht (l)

[bewerk] Langs de IJssel

• Doesburg (r)
• Bronkhorst (r)
• Zutphen (r)
• Deventer (r)
• Zwolle (r)
• Kampen (l)
• IJsselmuiden (r)

[bewerk] Langs de Kromme Rijn en Oude Rijn

• Wijk bij Duurstede (l)
• Cothen (l/r)
• Werkhoven (l)
• Odijk (l)
• Bunnik (l)
• Utrecht (l/r)
• De Meern (l/r)
• Harmelen (l/r)
• Woerden (l/r)
• Nieuwerbrug aan den Rijn (l/r)
• Bodegraven (l/r)
• Zwammerdam (l/r)
• Alphen aan den Rijn (l/r)
• Koudekerk aan den Rijn (r)
• Hazerswoude-Rijndijk (l)
• Zoeterwoude-Rijndijk (l)
• Leiden (l-r)
• Valkenburg (l)
• Rijnsburg (r)
• Katwijk (l-r)

[bewerk] Nederlandse grens

Een belangrijke plaatsnaam in verband met de Rijn is voor Nederlanders ook Lobith: bij deze plaats zou de rivier Nederland binnenkomen. Weliswaar lag Lobith inderdaad oorspronkelijk aan de Rijn, maar in de loop der eeuwen is langs het stuk rivier tussen Emmerik en Arnhem verkorting na verkorting toegepast, zodat Lobith nu niet meer aan de rivier ligt.

Een ander dorpje is juist gesplitst door de huidige loop van de Rijn: Spijk. En sinds in 1817 de rechteroever van het dorp, tezamen met Lobith, van Duits (Kleefs) grondgebied Nederlands grondgebied werd, verlaat de Rijn bij Spyk (op de Duitse linkeroever) Duitsland, en komt de Rijn bij Spijk (op de Nederlandse rechteroever) Nederland binnen.

Nog een dorpje dat aan de grens een belangrijke plaats innam: Tolkamer. De naam van het dorp komt uit de tijd dat daar schippers die vracht vervoerden van Duitsland naar Nederland tol moesten betalen, de zogenaamde Tol Kamer.

Lobith, Tolkamer en Spijk behoren sinds 1985 tot de gemeente Rijnwaarden.

[bewerk] Afvoer

[bewerk] Volume

Gemiddeld komt over de Rijn 2200 m³/s water Nederland binnen, maar in extreme gevallen (gemiddeld eens per 1250 jaar) kan dit oplopen tot zo'n 16.000 m³/s. Over het algemeen wordt de verdeling van de afvoer over de verschillende Rijntakken, de Waal, de Nederrijn en de IJssel, door Rijkswaterstaat geregeld. Met name de waterdieptes op de Waal zijn van cruciaal belang voor de scheepvaart, dus bij lage afvoeren krijgt die prioriteit.

Onder normale omstandigheden wordt de afvoer als volgt verdeeld:

• 2/3 - Waal
• 1/3 - Pannerdensch kanaal (naar het splitsingspunt Nederrijn/IJssel)
  • 2/3 - Nederrijn/Lek (2/9 van totaal)
  • 1/3 - IJssel (1/9 van totaal)

[bewerk] Veiligheid

De Nederlandse rivierdijken moeten waterstanden kunnen weerstaan die hooguit eens per 1250 jaar kunnen voorkomen. Voor zeedijken geldt een veiligheidshoogte van eens per 10.000 jaar. Tijdens de hoogwaters van 1995 moesten echter uit grote gebieden in de Betuwe en andere rivierpolders in Gelderland in totaal circa 200.000 mensen worden geëvacueerd omdat de dijken o.a. bij het dorp Ochten het dreigden te begeven. Het debiet bedroeg toen 13.000 m³/s.

Door de klimaatverandering verwacht het KNMI echter dat de jaarlijkse neerslag in het stroomgebied van de Rijn zal toenemen. Daarnaast vindt in dat gebied een verregaande verstedelijking plaats, waardoor de neerslag die er valt, sneller tot afstroming zal komen. Rijkswaterstaat verwacht daarom dat de eens-per-1250-jaar afvoer in het jaar 2050 ongeveer 18.000 m³/s zal bedragen.

Tussen nu en 2015 neemt de overheid maatregelen om de kans op overstromingen niet groter te laten worden, ondanks de verwachte klimaatverandering. Eind 2006 werd de PKB-fase afgerond en gemeenten, provincies en waterschappen gaan van start met de uitwerking van de plannen. De maatregelen zijn bedoeld als investering in de veiligheid en de vitaliteit van het rivierengebied.

Plannen voor het inrichten van grootschalige overloopgebieden zijn zowel in Nederland als in Duitsland voorlopig niet haalbaar gebleken.

[bewerk] Laagterecord

De waterstand van de Rijn bij Lobith bereikte op 21 september 2003 een laagterecord van 7,06 m boven NAP. Het vorige laagterecord dateert van 17 augustus 2003 toen de Rijn een stand bereikte van 7,16 m boven NAP. Eind september 2003 werd de stand nog lager en schommelde deze rond 6,90 meter boven NAP, de laagste stand ooit gemeten.

Deze laagste waterstand ten opzichte van NAP betekent niet dat nog nooit eerder zo weinig water door de Rijn heeft gestroomd. Dat toch een record is bereikt heeft te maken met de bodemligging van de Rijn. De rivierbodem bij Lobith daalt door erosie ongeveer twee centimeter per jaar en snijdt daarmee als het ware in in het landschap. Doordat de bodem daalt, daalt het waterpeil automatisch mee. Ook bij deze lage waterstand van net iets meer dan 7,00 m boven NAP voert de Rijn nog ruim 800 m³/s af. Tijdens het laagwater in september 1991 was de afvoer vergelijkbaar, maar bedroeg de waterstand ten opzichte van NAP nog 7,16 m. Dat was toen een record.

Qua vaardiepte voor de schepen is het verschil tussen de gemeten waterstand en de bodemligging van de rivier van belang. Doordat beide door de bodemdaling in ongeveer dezelfde mate worden beïnvloed heeft bodemdaling weinig effect op de vaardiepte. Er werd daarom in 2003 wel een laagterecord in de waterstand, maar geen laagterecord in vaardiepte bereikt.

[bewerk] Waterkwaliteit

Midden jaren zestig was het water in de Rijn sterk vervuild. Er werd veel ongezuiverd afvalwater in geloosd door de vele huishoudens en industrieën langs de rivier. De vervuiling was zo sterk dat nagenoeg al het leven uit de Rijn verdwenen was. De waterkwaliteit van de Rijn kwam in de aandacht van milieugroeperingen, media en overheden. Voor Nederland was de waterkwaliteit ook van direct belang omdat daar water uit de Rijn werd ingenomen om er drinkwater van te maken. De vervuiling door stroomopwaarts gelegen gebieden vormde daarbij een groot probleem.

Er kwamen steeds strengere regels en het water werd steeds meer gezuiverd alvorens te worden geloosd. Ook werd er een internationaal overleg in het leven geroepen door de landen die in het stroomgebied van de Rijn lagen: Nederland, Duitsland, Frankrijk en Zwitserland. Hier werden afspraken gemaakt om de waterkwaliteit te verhogen.

Een sprong voorwaarts werd gemaakt na een ongeluk bij het chemiebedrijf Sandoz in Bazel in 1986. Bij dit ongeluk stroomden grote hoeveelheden giftige chemicaliën de Rijn in. Door de grote aandacht die dit kreeg in de media, werden bedrijven en overheden gestimuleerd om de aanpak van de vervuilingen en de veiligheid te verbeteren. Eén van de hardnekkigste problemen waren de lozingen van zout door de kalimijnen in Frankrijk. Zout is lastig uit het water te zuiveren en vormde een probleem voor de inname van drinkwater in Nederland. Anno 2004 zijn ook deze lozingen behoorlijk teruggebracht en is de kwaliteit van het Rijnwater zo verbeterd dat er plannen zijn gemaakt om de zalm te herintroduceren in de Rijn. Tegenwoordig krijgt thermische verontreiniging door koelwater meer aandacht

[bewerk] Natuur langs de Rijn

Op de gronden langs de Rijn komen diverse wilde plantensoorten voor die in Nederland kenmerkend worden gevonden voor dit gebied. De meeste komen uit Midden- en Zuid-Europa en zijn naar alle waarschijnlijkheid door het Rijnwater aangevoerd. Bovendien zijn de zandgronden die door de Rijn zijn afgezet relatief kalkrijk, wat ook gunstig is voor veel soorten. Deze soorten worden binnen de Nederlandse floristiek aangeduid met stroomdalsoorten.

[bewerk] Status van natuurmonument

Door de Duitse deelstaat Noord-Rijnland-Westfalen is voor de Rijn de status van Natuurmonument aangevraagd. Het project Gelderse poort, een samenwerking tussen Nederland en Duitsland, is een schoolvoorbeeld van natuurontwikkeling. De belangentegenstellingen zijn echter groot, omdat een hogere waardering voor de natuur leidt tot mogelijke aanpassingen m.b.t. scheepvaart en waterbeheer.

[bewerk] Zie ook:

• Wijnstreken van Duitsland
• ADNR

Bronnen en referenties:

Het tekstgedeelte over het laagterecord of een eerdere versie daarvan is afkomstig van de website van het Nederlands Ministerie van Verkeer en Waterstaat, http://www.minvenw.nl. Dick Roth, Jeroen Warmer, Madelinde Winnubst, 2006, Waterkennis, beleid en politiek rond noodoverloopgebieden. Een noodverband tegen hoogwater PKB Ruimte voor de Rivier. Investeren in veiligheid en vitaliteit van het rivierengebied (dec 2006)

Meer afbeeldingen die bij dit onderwerp horen kunt u vinden op de pagina Rhine op Wikimedia Commons.