Gramatyka języka esperanto

Z Wikipedii

Masz nowe wiadomości (różnica z poprzednią wersją).

Gramatyka języka esperanto ujęta została w 16 reguł, zawartych w Fundamento de Esperanto.

Spis treści

1 Rzeczowniki
2 Przymiotniki
3 Przysłówki
4 Stopniowanie przymiotników i przysłówków
5 Liczby
6 Osoby
7 Rodzaje
8 Zaimki osobowe
9 Przedimek określony
10 Liczebniki
11 Czasowniki
12 Zaimki i przysłówki specjalne
13 Imiona i nazwy własne
14 Pytania
15 Zobacz też
16 Linki zewnętrzne

[edytuj] Rzeczowniki

Rzeczowniki tworzy się dodając do tematu sufiks -o. Wszystkie morfemy sufiksowe należy umieścić przed sufiksem -o.

Rzeczowniki odmieniają się przez liczby i przypadki. Odpowiednie sufiksy to:

	Mianownik	Biernik
Liczba pojedyncza	-o	-on
Liczba mnoga	-oj	-ojn

[edytuj] Przymiotniki

Przymiotniki tworzy się dodając do tematu sufiks -a. Przymiotniki odmieniają się przez liczby i przypadki, przy czym obowiązuje zgodność rzeczownika określanego z przymiotnikiem określającym.

	Mianownik	Biernik
Liczba pojedyncza	-a	-an
Liczba mnoga	-aj	-ajn

[edytuj] Przysłówki

Przysłówki tworzy się sufiksem -e. Przysłówki kierunku mają biernik na -en. Oznacza on w tym kierunku. Np. nordo - północ geograficzna, norde - na północy, norden - na północ.

Istnieje też grupa przysłówków specjalnych, bez końcówki, np. nun - "teraz".

[edytuj] Stopniowanie przymiotników i przysłówków

Stopień wyższy tworzy się słowem pli stawianym przed przymiotnikiem lub przysłówkiem. Stopień najwyższy słowem plej.

[edytuj] Liczby

W esperanto są dwie liczby - pojedyncza i mnoga.

Rzeczowniki zbiorowe tworzy się morfemem sufiksowym -ar-. Np. arbo to drzewo, arboj - drzewa, a arbaro to zbiór drzew traktowany jako całość (czyli las), junulo to młody człowiek/chłopak, junuloj - młodzi chłopcy, a junularo to młodzież.

[edytuj] Osoby

Są 3 osoby - pierwsza, druga i trzecia. W zaimkach drugiej osoby nie ma rozróżnienia na liczbę pojedynczą i mnogą.

[edytuj] Rodzaje

[edytuj] Zaimki osobowe

Podstawowe zaimki osobowe to:

	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga
1 osoba	mi	ni
2 osoba	vi
3 osoba, rodzaj męski	li	ili
3 osoba, rodzaj żeński	ŝi
3 osoba, rodzaj nijaki	ĝi
zaimek zwrotny (odpowiednik polskiego się)	si
zaimek nieokreślony	oni

Zaimki, podobnie jak rzeczowniki, odmieniają się przez przypadki. W bierniku dodaje się -n.

Stosuje się także inne zaimki:

ci (ty) - zaimek drugiej osoby liczby pojedynczej zaproponowany przez Zamenhofa, rzadko używany
Zaimki dzierżawcze tworzy się dodając jedną z końcówek przymiotnika (-a, -an, -aj lub -ajn).
Zaimek nieokreślony oni używa się w zwrotach typu "nie wolno palić" (oni ne rajtas fumi)

[edytuj] Przedimek określony

Przedimek określony to la. Jego użycie jest dość dowolne jedynie dla początkujących esperantystów. (Zobacz: Przedimek w języku esperanto).

[edytuj] Liczebniki

Podstawowe morfemy liczebnikowe to:

0	nul
1	unu
2	du
3	tri
4	kvar
5	kvin
6	ses
7	sep
8	ok
9	naŭ
10	dek
100	cent
1000	mil

Liczebniki główne formuje się przez sklejanie, wg zasad:

nie ma potrzeby stawiać unu przed dek, cent czy mil
dziesiątki (X0) tworzy się sklejając morfemy X + dek, np. 20 = dudek
setki (X00) tworzy się sklejając morfemy X + cent, np. 200 = ducent
tysiące (X000) tworzy się sklejając morfemy X + mil, np. 2000 = dumil
dla liczb tysięcy od 1 do 999, konstruuje się liczbę tysięcy, po czym stawia się morfem mil, np 120 000 = cent dudek mil
skleja się kolejne morfemy od odpowiadającego największej do odpowiadającego najmniejszej liczbie, np. 123 = cent dudek tri
miliony i wyższe liczby konstruuje się za pomocą rzeczowników miliono, miliardo itd.

[edytuj] Czasowniki

W esperanto występują 3 czasy proste, bezokolicznik i tryb rozkazujący i przypuszczający.

Czas teraźniejszy	-as
Czas przeszły	-is
Czas przyszły	-os
Bezokolicznik	-i
Tryb rozkazujący	-u
Tryb przypuszczający	-us

Imiesłowy tworzy się morfemami sufiksowymi:

	Strona czynna	Strona bierna
Czas teraźniejszy	-ant-	-at-
Czas przeszły	-int-	-it-
Czas przyszły	-ont-	-ot-

Czasy złożone i stronę bierną tworzy się za pomocą czasownika posiłkowego być (estas) i odpowiedniego imiesłowu. Dopełnienie bliższe w stronie biernej oznacza się słówkiem de: Można połączyć obie te formy w jedną, bez używania esti:

"To będzie zrobione" = tio estos farita lub tio faritos.
"Pies goni kota" = hundo postkuras katon
"Kot jest goniony przez psa" = kato estas postkurata de hundo lub kato postkuratas de hundo

[edytuj] Zaimki i przysłówki specjalne

Dużą grupę zaimków tworzy się systematycznie. Zaimki te są odmienne. I tak zaimki na -a odmieniają się jak przymiotniki, na -u i -o jak rzeczowniki, na -e przyjmują też formę kierunku -en.

Zaimki wskazujące mają domyślnie formę dalszą (tio = "tamto"). Formę bliższą tworzy się dodając słowo ĉi przed lub po zaimku, np. tio ĉi = "ten".

Wiele z tych zaimków nie ma odpowiedników w języku polskim, zostało więc podane przybliżone tłumaczenie.

	Nieokreślone I-	Pytające i względne KI-	Wskazujące TI-	Upowszechniające ĈI-	Przeczące NENI-
osoba oraz zaimki wyboru -U	ktoś IU	kto KIU	tamten TIU	wszyscy ĈIU	nikt NENIU
cecha -A	jakiś IA	jaki KIA	taki TIA	każdego rodzaju ĈIA	żaden, żadnego rodzaju NENIA
rzecz -O	coś IO	co KIO	tamto TIO	wszystko ĈIO	nic NENIO
przynależność -ES	czyjś IES	czyj KIES	tego TIES	należący do wszystkich ĈIES	niczyj NENIES
miejsce -E	gdzieś IE	gdzie KIE	tam TIE	wszędzie ĈIE	nigdzie NENIE
sposób -EL	jakoś IEL	jak KIEL	w ten sposób TIEL	każdym sposobem ĈIEL	w żaden sposób NENIEL
czas -AM	kiedyś IAM	kiedy KIAM	wtedy TIAM	zawsze ĈIAM	nigdy NENIAM
ilość, nasilenie -OM	ileś IOM	ile KIOM	tyle TIOM	każdą ilość ĈIOM	nic, żaden, wcale NENIOM
przyczyna -AL	z jakiegoś powodu IAL	dlaczego KIAL	dlatego TIAL	z każdego powodu ĈIAL	bez powodu NENIAL

[edytuj] Imiona i nazwy własne

Imiona męskie kończą się na -o, żeńskie na -a.

Zdrobnienia imion męskich konstruuje się ucinając je po dowolnej sylabie i dodając -ĉjo. Np. Johano na 'Joĉjo'.

Zdrobnienia imion żeńskich analogicznie z końcówką -njo. Np. Maria na Marinjo lub Manjo.

Czasem używa się też tych zasad do zdrabniania rzeczowników. Np. paĉjo = "tatuś", panjo - "mamusia".

[edytuj] Pytania

Pytania tworzy się za pomocą zaimków ki-. Tam, gdzie wymagana jest odpowiedź tak lub nie, stosowane jest słowo ĉu (czy) na początku: Ĉu vi parolas esperante?. Odpowiada się jes (tak) lub ne (nie).