Szlachta w Polsce

Z Wikipedii

Masz nowe wiadomości (różnica z poprzednią wersją).

Zasugerowano, aby artykuł Historia polskich rodów szlacheckich zintegrować z tym artykułem lub sekcją. (dyskusja)

Szlachta – stan społeczny istniejący w Królestwie Polskim, Rzeczypospolitej Obojga Narodów oraz na polskich, litewskich i ukraińskich ziemiach w czasie rozbiorów. Powstała z przekształcenia się stanu rycerskiego w szlachecki.

Zobacz galerię na Wikimedia Commons:
Szlachta w Polsce

Szlachta to określenie wywodzące się od niem. Geschlecht (ród), a zarazem od starodolnoniemieckiego slahta, co oznacza "rąbać". Do Polski słowo to przyszło z Czech, wraz z innymi słowami dotyczącymi kwestii administracyjnych państwa. Szlachta posiadała szereg przywilejów oraz obowiązków. Większość przywilejów szlacheckich zostało zabranych przez zaborców, a sam stan stracił swój status prawny w II Rzeczypospolitej. Przetrwała bogata kultura, tradycje, zabytki i rodziny szlacheckie.

Szlachcic polski

Szlachectwo przysługiwało "szlachetnie urodzonym", czyli wywodzącym się od rodziców o takim samym pochodzeniu (od 1505 r. przynajmniej ojciec musiał być szlachcicem), lub nobilitowanym (uszlachconym) w uznaniu jakichś szczególnych zasług, w odróżnieniu od "pospólstwa". Formalnie i prawnie nie istniało w Polsce rozróżnienie na szlachtę wyższą i niższą, różnice leżały jedynie w zamożności. Rozróżnienie formalne istniało jeszcze w stanie rycerskim, kiedy to przewidywano odmienne kary dla rycerstwa wyższego i niższego, lecz ustrój demokracji szlacheckiej zrównał nominalnie w prawach wszystkich szlachetnie urodzonych. Z czasem jednak i z napływem szlachty zagranicznej, zaczęło się pojawiać coraz głębsze zróżnicowanie ekonomiczne, pojawiły się rody arystokratyczne, średnia szlachta i drobna szlachta o różnym statusie społecznym, czasem różniąca się od chłopstwa jedynie kultywowaniem rodowej tradycji. Drobną szlachtę nazywano szlachtą:

szaraczkową (nazwa pochodzi od noszonych przez nią żupanów z szarej, niefarbowanej wełny),
zagrodową (ponieważ dysponowała niewielkimi gospodarstwami, zagrodą),
zagonową (od zagonu czyli niewielkiej ilości posiadanego pola),
cząstkową (od małej części posiadanej wsi),
zaściankową (od zaścianka oznaczającego wieś zamieszkiwaną przez szlachtę),
okoliczną (od okolicy czyli kolejnego określenia szlacheckiej wsi),
drążkową (nie starczało dla niej krzeseł i ław a zasiadała na wąskich niewygodnych ławkach, drążkach),
chodaczkową (od noszonych częstokroć chodaków z kory lipowej zamiast butów)
gołotą (jeżeli nie posiadała ziemi w ogóle),

a pogardliwie:

pankami (np. wśród szlachty kaszubskiej).
szlachtą brukową (od bruku miejskiego, szlachta, która mieszkała w mieście).

Rody najstarsze, o genealogii sięgającej "niepamiętnych czasów" zwano "karmazynami" lub szlachtą karmazynową (określenie to mylnie kojarzy się z rodami zamożnymi).

Dane tytuły szlacheckie na przeciągu wieków traciły i zyskiwały wartość i przywileje z nimi związane.

Polski stan szlachecki nie miał właściwie swoich odpowiedników w innych krajach. Odmiennie niż w Polsce szlachetnie urodzeni dzielili się na warstwy mające odrębne prawa.

W Niemczech do szlachty zaliczyć trzeba zarówno książąt, hrabiów i margrabiów (szlachta wyższa) oraz baronów i rycerzy (szlachta niższa).
W Hiszpanii grandowie i kawalerowie (książęta, markizowie, hrabiowie, wicehrabiowie, baronowie) mieli całkiem inną pozycję prawną niż hidalgoos.
Rosyjscy bojarzy uważani potocznie za odpowiednik polskiej szlachty, to w rzeczywistości wraz z kniaziami odrębny stan wyższy, do którego przedostanie się ze stanu dworiaństwa (szlachta niższa, służebna) było trudniejsze niż nobilitacja chłopa w Rzeczypospolitej.
Francuska wyższa szlachta (książęta, markizowie,diukowie, hrabiowie i wicehrabiowie), odmiennie niż baronowie i zwykli kawalerowie, wywodziła się z seniorów feudalnych.
Podział na parów i gentry, oraz inne ich uprawnienia, zachował się w Anglii do dzisiaj.

Ustrój stanowy w Polsce został zniesiony przez Konstytucję Marcową z 1921 roku. W artykule 96. zapisano: Rzeczpospolita Polska nie uznaje przywilejów rodowych ani stanowych, jak również żadnych herbów, tytułów rodowych i innych z wyjątkiem naukowych, urzędowych i zawodowych. Obywatelowi Rzeczypospolitej nie wolno przyjmować bez zezwolenia Prezydenta Rzeczypospolitej tytułów ani orderów cudzoziemskich.