Uniwersalia językowe

Z Wikipedii

Masz nowe wiadomości (różnica z poprzednią wersją).

Uniwersalia językowe (ang. language universals) to cechy wspólne wszystkich (uniwersalia absolutne) lub zdecydowanej większości (tzw. uniwersalne tendencje) języków naturalnych.

We wszystkich językach wypowiedź składa się ze strumienia dźwięków wybranych z pewnego skończonego zakresu zdeterminowanego przez budowę narządów głosowych. Dźwięki te można sklasyfikować w skończony niewielki zbiór fonemów. Tworzą one we wszystkich językach sylaby.

Kolejnym uniwersalnym pojęciem jest morfem czyli najmniejsza jednostka znaczeniowa posiadająca jedną postać fonetyczną lub niewielką ilość postaci zależnych od kontekstu.

Uniwersalne jest też to, że kolejność morfemów odgrywa dużą rolę.

Spis treści

1 Co uniwersalium językowym nie jest

[edytuj] Co uniwersalium językowym nie jest

Dla osoby, która zna jedynie języki indoeuropejskie, wiele rzeczy może wydać się tak oczywistymi, że nie wyobraża sobie języka bez nich. Zapoznanie się z kilkoma zaledwie popularnymi językami nie-indoeuropejskimi, np. japońskim, chińskim czy arabskim, pozwala rozwiać wiele z tych złudzeń. Szczególną zasługę dla rozwiewania złudzeń o tym, że wszystkie języki świata to po prostu udziwniona łacina, miały jednak badania języków Indian.

[edytuj] Wyrazy

O ile morfem jest pojęciem uniwersalnym, to wyraz już nie. W niektórych językach (m.in. eskimoskich) morfemów tworzących zdanie w żaden sposób nie można podzielić na wyrazy.

[edytuj] Czas przeszły, teraźniejszy i przyszły

Dla przykładu:

Japoński ma 2 czasy - przeszły i teraźniejszo-uniwersalno-przyszły.

Hopi ma 3 czasy - obiektywny (przeszło-teraźniejszy), subiektywny (przyszły, ale używany też do wielu przeszłych i teraźniejszych faktów ze sfery uczuć) i uniwersalny (do rzeczy, które są zawsze prawdziwe).

[edytuj] 3 osoby

Niektóre języki Indian mają 4 osoby, lub żeby pozostać w gramatyce indoeuropejskiej - bliższą trzecią i dalszą trzecią (zob. więcej w haśle osoba (językoznawstwo)). Wiele języków (w tym polski) dysponuje kilkoma formami osoby trzeciej, różniącymi się rodzajem gramatycznym.

W japońskim ściśle rzecz biorąc nie ma osób gramatycznych, niektóre rzeczowniki spełniają taką funkcję.

[edytuj] Liczba pojedyncza i mnoga

Oczywiście w każdym języku można wyrazić ilość, ale nie wszędzie przyjmuje to postać osobnej kategorii gramatycznej. W języku japońskim liczba domyślnie nie jest zaznaczana i to samo zdanie może równie dobrze odnosić się do liczby pojedynczej, jak i mnogiej, co prawie zawsze wynika jasno z kontekstu. Np.: kouin wa ikimasu - może oznaczać równie dobrze robotnik idzie lub robotnicy idą. Informacje o liczbie, jako dodatkową, można oczywiście dodać - hitori no kouin ikimasu wa (liczba pojedyncza) lub kouin tati wa ikimasu (liczba mnoga lub liczba zbiorowa).

Osobne zagadnienie stanowi liczba zbiorowa - wyrażenie oznaczające "X i osoby powiązane z X". W języku polskim zwykle używa się w tym znaczeniu konstrukcji typu "X i Y", czasem jednak liczby mnogiej - np. dziadkowie poza znaczeniem mnogim dwóch lub więcej dziadków, może też oznaczać zbiorowe dziadka i babcię. W niektórych językach taka konstrukcja jest wyrażana specjalnymi konstrukcjami gramatycznymi.

Ponadto np. w języku polskim występowała kiedyś liczba podwójna.

[edytuj] Kolory

Nazwy kolorów tworzą przeróżne kombinacje. W japońskim niebieski i zielony mają wspólną nazwę aoi (czasem tłumaczone po prostu jako niebieskie, ale w takim razie drogowe "zielone światło" staje się nagle "światłem niebieskim"); co więcej - są one właściwie czasownikami.

W językach Eskimosów występuje wiele kolorów, które po polsku są po prostu "białym".

W niektórych językach ludów Pacyfiku są tylko 2 kolory - jeden obejmuje większość świata nieożywionego (woda, niebo, skały), drugi wszystkie kolory roślinności. Wykres RGB takich "kolorów" to już nie po prostu trochę inaczej podzielone zakresy, ale twory o ogromnym stopniu skomplikowania.

[edytuj] Czasownik "być"

Czasownik "być", z pozoru bardzo uniwersalny, w różnych językach funkcjonuje na różnych zasadach. Np. w językach hiszpańskim i portugalskim wyróżnia się dwa różne czasowniki "być": określający przebywanie "estar" oraz określający cechę "ser". Porównując język polski z portugalskim otrzymujemy:

Jestem w domu.	Estou em casa.
Jestem człowiekiem.	Sou um humano.

Podobnie w japońskim są dwa czasowniki oznaczające cechę - ożywiony iru i nieożywiony aru (który oznacza też mieć), oraz grupa form czasownikowych oznaczających stan (da, desu, de aru, de gozaru itd.)