Koloseumi

Nga Wikipedia, Enciklopedia e Lirë

Pamja e jashtme e Koloseumit në mbëmje.

Koloseumi ose origjinal njohur si Flavian Amphitheatre (latinisht: Amphitheatrum Flavium, italisht Anfiteatro Flavio ose Colosseo), është një amfiteatër gjigant në qendër të qytetit të Romës, Itali. Struktura origjinale e tij ka një kapacitet rreth 45,000-50,000 ulëse spektatorësh. Kolosumi u shfrytëzua për garime gladiatorësh në sy të publikut. U filloi të ndërtohet në lindje të Forumit Romak gjat viteve 70 dhe [72]] nga imperatori Vespasian. Amfiteatri si një ndërtesë më e madhja e gjith historisë së Perandorisë Romake u përfundua në vitin 80 nën udhëheqjen e perandorit Titus, kurse disa modifikime pësoi dhe gjat sundimit të Domitianit.^[1] Koloseumi u shfrytëzua rreth 500 vite me garimet e fundit të evidentuara në shekullin e VI pas datës tradicionale të dështimit të Romës në vitin 476. Sikurse mbajtja tradicionale e garave të gladiatorëve në këtë godinë janë mbajtur dhe shumë spektakle tjera të cilat kishin gjithmonë karakter gjakderdhës - dëfrim në vuajtje të të tjerëve qofshin njerëzit nga njerëzit, njerëzit nga kafshët ose kafshët nga njerëzit. Edhe përskaj dëmtimeve të fituara nga dridhjet e tokës dhe vjedhësit e gurëve Koloseumi prap se prap ka mbetur simbol i Romës perandorike dhe është një nga simbolet që ka mbijetuar më me sukses nga arkitektura e Perandorisë Romake. Koloseumi është një nga simbolet më atraktive dhe më të vizituara në kohën e sotme në Romë dhe ka lidhje të ngushtë me Kishën Katolike Romake lidhur me disa rituale fetare.

[redaktoni] Historia

[redaktoni] Antike

Harta e qendrës së Romës gjat Perandorisë Romake, me Koloseumin në skajin sipërm djathtas.

Ndërtimi i Koloseumit filloi nën urdhërin e perandorit Vespasian^[1] rrerh viteve 70-72. Vendi u zgjodh sepse ishte i rrafshë mes kodrave Caelian, Esquiline dhe Palatine. Gjat shekullit II p.e.r. vendi ishte dyndëshëm i banuar. vendi u ç'popullarizua gjat zjarrit të madh të Romës në vitin 64, ky Neroni përfitoi që pjesën më të madhe të teritorit të e vëj nën kontrollin e vetë. Ai e ndërtoi ndërtesën 'Domus Aurea përball të së cilës ndërtoi lumej artificial të rrethuar me pavilione dhe kopshte. ^[2] Territori i ngritur nga Neroni u shkatërrua nga Vespasiani dhe përkrahësit e tijë. Gjithashtu Colossus u shkatërrua, si dhe pjesa më e madhe nga Domus Aurea u rrënua, lumi u rimbush me tokë dhe vendi u përgatit për ndërtesën e re Flavian Amphitheatre (Koloseumi). Koloseumi u kompletua gjer në pjesën e tretë gjat kohës së sundimit të Vespasianit i cili vdes në vitin 79. Niveli i fundit i ndërtimit u bë nga djali i tijë Titus në vitin 80. ^[1] Dio Cassius paraqet se 11,000 kafshë të egra janë therrë në 100 ditët e festimit të inagurimit të amfiteatrit. Godina u modifikua nga djali më i ri i Vespasianit, Imperatori Domitian, i cili ndërtoi hypogeum, një seri tunelesh nëntokësore për të mbajtur në to kafshët dhe skllavët si dhe iu shtua një pjesë sipër për të shtuar kapacitetin. Në vitin 217, u dëmtua shumë nga një zjarr i madh^[3] i cili nivelet e sipërme të drunjta të brendësisë së amfiteatrit. Nuk u rindërtua plotësisht gjer gati rreth vitit 240 ku vazhduan dhe përmirsime të mëtejshme në vitin 250 ose 252 dhe përsëri në vitin 320. Më pas për shkak të tërmeteve Kolosumi u riparua edhe nga imperatorë tjerë. ^[2]

[redaktoni] Mesjetare

Koloseumi u shfrytëzua për qëllime të ndryshme gjat kohës së mesjetës. Gjat shekullit VI një kishë e vogël u ndërtua në hapsirën e brendëshme. Arena e Koloseumit u shëndërrua në varreza, sipërfaqe të shumta të ndërtesës nën nivelet u shëndërruan në shtëpi adhurimi të cilat kan qenë të evidentuara gjer në shekullin e XII. Arreth viti 1200 amilja Frangipani e mbizotëroi Koloseumin dhe e fortifikoi, sigurisht duke e përdorur si kështjellë.

Disa dëmtime pësoi gjat tërmetit të vitit 1349, duke shkaktuar rrënimin e pjesës jugore. Shumica e gurëve të rënë u shfrytëzuan për ndërtimin e vendeve, kishave, spitaleve si dhe ndërtesave tjera edhe jasht Romës. Paria fetare krishtere u vendos në pjesën e tretë veriore të Koloseumit kah mesi i shekullit XIV duke qëndruar aty gjer në vitet e hershme të shekullit XIX. ^[2]

[redaktoni] Moderne

Pamja e brendëshme e Koloseumit. Thomas Cole, 1832.

Gjat shekullit XVI dhe XVII Popa Sixtus V (1585-1590) planifikoi të e shëndërroj ndërtesën në fabrikë të përpunimit të leshit me qëllim të ngritjes së punësimit dhe uljes së prostitucionit në Romë, por ky planifikim dështoi shkak i vdekjes së tijë.^[4] Në vitin 1671 Kardinal Altieri autorizoi përdorimin e tijë për luftëra mes demave, reagimi publik ndikoi për menjanimin e kësaj ideje.

Koloseumi sot është atraksioni më i madh turistik në Romë duke e vizituar miliona vizitorë nga e gjith bota. Ky efekt ndikoi në realizimin e disa projekteve restauruese gjat viteve 1993 dhe 2000, duke kushtuar rreth 40 miliard Lira Italiane ($19.3m / €20.6m në v.2000). Në vitet e mëvonshme u bë simbol ndërkomëtarë kundër denimit me vdekje, denim që u largua nga Italia në vitin 1948. Disa demostrata kundër denimit me vdekje u mbajtën pikërisht para Koloseumit në vitin 2000.

[redaktoni] Emri

Emri i Koloseumit gjat kohë është besuar të jetë ndarë nga statuja kolosale e Neronit.^[1]

Emri pastaj u ndërrua në Coliseum gjat kohës së mesjetës njohur edhe në shqip, por Flavian Amphitheatre përgjithësisht është emër i pa njohur. Në Itali amfiteatri akompa njihet si il colosseo, dhe në gjuhët tjera romake njihet me emër të ngjashëm si le colisée (frëngjisht), el coliseo (spanjisht) dhe o coliseu (portugalisht).

[redaktoni] Përshkrimi strukturorë

Koloseumi ka lartësi 48 metra (157 ft / 165 këmbë Romake), gjatësi 189 metra (615 ft / 640 këmbë Romake), dhe gjerësi 156 metra (510 ft / 528 këmbë Romake), me një shtrirje sipërfaqsore prej 6 hektarësh. Muri i tij i jashtëm origjinal arrin gjatësi 545 metra (1,788 ft / 1,835 këmbë Romake) dhe vlerësohet të ket mbi 100,000 metra kub (3,531,466 ft³) guri ristalorë sëbashku me 300 ton çelik.^[2] Sidoqoft, ka pësuar dëmtime të shumta gjat shekujve, kështu që ka mbetur pjesa veriore akoma e ngritur.

Original façade of the Colosseum.

Dyqin e katërdhjetë (240) shtylla zbukuruese ishin të vendosura në majë të hatullave. Roli i tyre ishte mirmbajtja e strehës njohr si 'velarium, kjo mbronte spektatorët nga shiu dhe dielli.^[1]

[redaktoni] Përdorimi

Pollice Verso ("The Turned Thumb") by Jean-Léon Gérôme, 1872

Koloseumi është përorur për t'i mbajtur gladiatorët dylufitmet e tyre si dhe shum organizimeve të manifestimeve tjera që kryesisht kishin karakter luftarak.

Organizimet e manifestimeve të ndryshme jan mbajtur si nga shteti ashtu edhe nga individë me prestigj të lartë, shembull perandori Trajan për të festuar fitoren e tijë në Dacia në vitin 107 ka mbledhur 11,000 kafshë dhe 10,000 gladiatorë të cilët në një periudhë prej 123 ditësh kanë luftuar mes veti.

[redaktoni] Krishterët dhe koloseumi

Ignatius

[redaktoni] Koloseumi në kulturën popullore

Statuja ikonike e Koloseumit është paraqitur në shumë filma të njohur si dhe në shumë tema tjera kulturoe nga të cilat mud të përmendim:

Kënga nga Cole Porter You're the Top muzika nga Anything Goes (1934) ku përfshin vargun "You're the Top, You're the Colosseum" (Ti je kulmi, ti je Koloseumi)
Në vitin 1953 në filmin Roman Holiday, koloseumi shërben për krijimin e disa skenave.
Në vitin 1954 në filmin Demetrius and the Gladiators
Në vitin 1972 në filmin Return of the Dragon, Bruce Lee dylofton Chuck Norrisin në Koloseum.
Në filmin e Ridley Scottit në vitin 2000 Gladiator,
Në vitin 2003 në filmin The Core

[redaktoni] Referencat

^ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 Sipas librit: Të kuptuari e arkitekturës: elementet, historinë dhe kuptimin", Autor: Leland M. ISBN 0-06-430158-3
^ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 Sipas librit: "Rome: An Oxford Archaeological Guide", ISBN 0-19-288003-9, faqe:276-282
^ Cass. Dio lxxviii.25
^ "Rome." Encyclopædia Britannica. 2006.

Libri:"Guida Archeologica di Roma" , botues:Arnoldo Mondadori Editore, ISBN 88-04-11896-2
Libri: "The Colosseum", botues: Harvard University Press, vendi: Cambridge, ISBN 0-674-01895-8