Đế quốc La Mã Thần thánh
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia
Đế quốc La Mã Thần thánh (tiếng Đức: Heiliges Römisches Reich; tiếng Anh: Holy Roman Empire) là tên gọi một đế quốc chủ yếu là người Đức và do vương triều người Đức cai trị.
Đế quốc thành hình năm 962 từ Vương quốc Frank Đông thuộc dòng họ Karolinger dưới quyền cai trị của Otto I. Từ năm 1157 đế quốc này có tên là Sacrum Imperium và vào năm 1254, lần đầu tiên tên Sacrum Romanum Imperium được chứng minh trong một văn kiện. Trong thế kỷ 15 và thế kỷ 16 danh hiệu được bổ sung thêm dòng Dân tộc Đức, trở thành Đế quốc La Mã Thần thánh Dân tộc Đức. Đế quốc La Mã Thần thánh Dân tộc Đức tan vỡ khi hoàng đế Franz II từ bỏ vương miện đế chế vào ngày 6 tháng 8 năm 1806. Trong nghiên cứu lịch sử, đế quốc này cũng còn được gọi là Đế chế Cũ (Altes Reich) từ vài năm nay.
Vào thời cực thịnh trong thế kỷ 12, đế quốc này bao gồm lãnh thổ rộng lớn của các nước Đức, Áo, Thụy Sĩ, miền đông nước Pháp, Bỉ, Hà Lan, miền tây Ba Lan, Cộng hòa Séc và Ý hiện nay. Đến thời của Pyotr Đại đế, đế quốc này đã suy yếu nhiều, và do dòng họ Habsburg trị vì, đóng thủ đô ở Wien của nước Áo hiện nay.
[sửa] Đặc tính của đế chế
Đế quốc La mã Thần thánh thành hình từ Vương quốc Frank Đông. Đế quốc là một hình thể siêu quốc gia, chưa từng phát triển thành một quốc gia dân tộc như Pháp hay Liên hiệp Anh và từ các lý do lịch sử cũng không bao giờ muốn được hiểu như thế.
Quyền lực cai trị của đế quốc không nằm hoàn toàn trong tay của hoàng đế mà cũng không nằm hoàn toàn trong tay của các tuyển hầu hay của một tập thể như Quốc hội Đế chế. Đế quốc không phải là một quốc gia liên bang và cũng không phải là một liên minh của nhiều quốc gia. Đế quốc không phải là một đất nước do tầng lớp quý tộc cai trị nhưng cũng không nằm trong tay của một tập đoàn cai trị. Mặc dù vậy, Đế quốc lại kết hợp những đặc điểm của các hình thức quốc gia này. Lịch sử của Đế quốc mang nhiều ảnh hưởng của cuộc tranh cãi về tính chất của nó.
Hoàng đế được bầu lên bởi tuyển hầu (Anh ngữ: Elector), là những người có quyền bầu hoàng đế, trong thế kỷ 13 bao gồm bá tước của vùng Kurpalz, công tước Sachsen, bá tước Brandenburg, vua của Böhmen (Bohemia) và các tổng giám mục của Mainz, Köln và Trier.
Các công quốc thường là những lãnh thổ nhỏ được trị vì bởi người có tước hiệu như bá tước, công tước, hoàng thân..., thường là cha truyền con nối nhưng có nơi do hoàng đế chỉ định. Các công quốc khác biệt nhiều về mặt tổ chức và phân chia quyền lực, ví dụ công quốc của công tước có vị thế cao hơn của bá tước, công quốc của tuyển hầu có vị thế cao hơn của công tước... Công quốc mạnh có lãnh thổ rộng, quân đội hùng hậu và được nhiều quyền tự chủ nên có vị thế không thua một quốc gia có vua.
Các lãnh chúa nắm mọi quyền quyết định tôn giáo nào thần dân của họ phải theo, bao nhiêu quân công quốc của họ có quyền huy động, ngay cả quyền quyết định trong thời chiến: về phe với Hoàng đế, hoặc chống lại Hoàng đế, hoặc giữ trung lập. Khi liên quan đến sách lược trọng đại, họ phớt lờ mối dây liên hệ giữa họ và Hoàng đế. Họ, hoặc người đại diện của họ, tham gia vào Hội đồng Đế quốc, khởi đầu là cơ quan lập pháp, sau đó giờ chỉ có chức năng tham khảo và trang trí. Hoàng đế phải thông qua Hội đồng để ban hành luật, và những buổi thảo luận ít khi đạt sự nhất trí vì tranh cãi kéo dài không dứt.
Dù cho tước hiệu là hư danh, Hoàng đế không phải là vô nghĩa. Sức mạnh của Hoàng tộc Habsburg, ngân sách, quân đội là tập hợp thêm từ các vương quốc dưới quyền cai trị của Hoàng tộc: Áo, Bohemia, Moravia, Silesia, Hungary, và những lãnh thổ linh tinh rải rác cùng khắp. Trong thời kỳ hùng mạnh, Hoàng đế còn kiêm nhiệm Đại công tước Áo, vua của Bohemia và vua của Hungary.
Áo là trung tâm và Wien là con tim của thế giới Habsburg. Đây là một thế giới Công giáo, nặng về truyền thống và nghi lễ rườm rà, được các giáo sĩ dòng Tên lèo lái – những người chỉ biết tranh luận trong các buổi họp hội đồng chứ không bao giờ biến lời nói thành hành động. Hoặc, bên cạnh quân vương họ chỉ biết trấn an rằng mọi chuyện đã có Thượng đế an bài.
Mọi chi tiết trong đời sống hàng ngày của Hoàng đế ở triều đình đế quốc được đặt ra để thể hiện địa vị cao cả của ông. Trong các gian phòng và các hành lang của cung điện cổ tên là Hofburg, hoàng đế là đối tượng cho nghi thức chặt chẽ. Mỗi khi Hoàng đế và gia đình ông đi qua, triều thần phải cúi đầu thật thấp và quỳ một gối xuống. Khi tên của ông được thốt ra, ngay cả lúc ông đang ở trong một gian phòng khác, những người nghe được phải thực hiện nghi lễ tương tự. Khi ông dùng bữa một mình, thức ăn ông của ông được chuyền qua 24 bàn tay trước khi được đưa đến bàn ăn hoàng gia. Khi rót rượu cho ông, người phục dịch phải quỳ trên một đầu gối.
Trung tâm của lễ nghi lố bịch như thế là Điện Hofburg, gồm những kiến trúc lộn xộn được xây dựng qua nhiều thế kỉ, được nối với nhau bằng những hành lang và cầu thang âm u, những khoảng sân nhỏ bé và lối đi rộng. Trong khối hỗn độn của đá và gạch này, vị Hoàng đế, triều đình của ông gồm khoảng 2.000 nhà quý tộc và 30.000 thị thần chen chúc nhau trong vô số văn phòng chính phủ, một nhà bảo tàng và ngay cả một bệnh viện.
Thật ra, sự hỗn độn của triều đình cũng là biểu trưng cho sự hỗn độn của cả đế quốc: không bao giờ có mối kết dính các cơ quan với nhau. Hoàng đế Leopold I (1640-1705) là một quân vương thiếu quyết đoán. Nhút nhát, thiếu nhiệt huyết, không chắc chắn phải quyết định thế nào, ông chỉ biết lắng nghe ý kiến rồi cứ suy đi nghĩ lại về các đề xuất trái ngược nhau của cận thần. Vào thập kỉ 1690, ông đã thành lập vô số ủy ban, tất cả đều kình chống nhau một cách im lìm nhưng dữ dội sau lưng ông. Sách lược thành hình chỉ do mặc định.
Trong thâm tâm, Leopold I (1640-1705) và hai người con kế vị ông, Joseph I (1678-1711 - người đương thời với hai quân vương nổi tiếng: Pyotr I của Nga tức Pyotr Đại đế và Hoàng đế Louis XIV của Pháp) và Karl VI (1685-1740), đều không tin rằng nền hành chính hỗn độn là khiếm khuyết cốt lõi của đế quốc họ trị vì. Trải qua gần một thế kỷ, cả ba hoàng đế đều cho rằng việc quản trị hành chính chỉ là thứ yếu so với đức tin vào Thượng đế và sự ủng hộ của Công giáo. Nếu Thượng đế hài lòng với họ, Người sẽ phù hộ cho Hoàng tộc này mãi trường tồn và phồn vinh. Đây là cơ sở cho lí thuyết chính trị và phương thức quản trị của họ: ngai vàng và đế quốc đã được Thượng đế định đoạt.
Dưới triều đại lâu dài của Leopold, dù ông hèn yếu và bộ máy triều đình cứng nhắc, vị thế của đế quốc thực ra lại lên cao. Đấy có thể là do Chúa phù hộ như Leopold vẫn tin tưởng, nhưng trực tiếp hơn, trong những năm này, tương lai và quyền lực của Leopold dựa trên lưỡi gươm sáng loáng của Hoàng thân Eugene Xứ Savoy. Ông là Nguyên soái của Đế quốc, Tổng Tư lệnh quân đội của đế chế, cùng với John Churchill, Quận công Marlborough thứ nhất và Vua Karl XII của Thụy Điển là ba nhà cầm quân tài ba nhất trong giai đoạn này ở Châu Âu.
Bình thường Hoàng đế không cho phép lãnh chúa nào xưng làm vua, vì như thế có ý nghĩa vị trí gần ngang bằng Hoàng đế. Tuy thế, khi một lãnh chúa cảm thấy mình đủ mạnh thì muốn xưng vua, chỉ có điều còn e ngại nên vẫn phải xin hoàng đế phong cho. Đây là trường hợp của Tuyển hầu Friedrich III (1657-1713), người có tham vọng rộng lớn nhằm biến công quốc của ông thành một vương quốc, sau này gọi là nước Phổ, và ông xưng là Vua Friedrich I của Phổ năm 1701. Đễ được Hoàng đế phong làm vua, Friedrich dựa trên lý lẽ đất đai ông chiếm được là từ Thụy Điển, và cũng dựa trên sức ép của nước ngoài, như Pyotr Đại đế.
Tóm lại, Đế quốc bao trùm nhiều lãnh thổ như một "liên hiệp" và tạo ra khuôn khổ luật lệ cho cuộc chung sống của những vị lãnh chúa. Các công tước và hầu tước trên thực tế là tự chủ nhưng lại không có chủ quyền này công nhận vị hoàng đế như là người đứng đầu đế chế, ít nhất là về mặt tư tưởng và phải tuân theo các đạo luật đế chế, tòa án đế chế và các nghị quyết của quốc hội đế chế nhưng đồng thời cũng thông qua việc lựa chọn hoàng đế, đại hội đế chế và các đại diện tầng lớp khác mà tham gia vào chính sách của đế chế và đã có thể tạo ảnh hưởng cho chính mình.
[sửa] Thời kỳ suy thoái
Một loạt trận chiến trong giai đoạn 1618-1648, mà các sử gia gọi là Chiến tranh Ba mươi Năm, diễn ra trên những lãnh thổ của người Đức. Khởi đầu, cuộc chiến chủ yếu dựa trên xung đột tôn giáo giữa các phe nhóm Công giáo và Tin Lành trong Phong trào Cải cách. Dần dà, cuộc chiến lan rộng giữa một bên là những hoàng thân người Đức và bên kia chủ yếu là Thụy Điển và Pháp muốn hạn chế quyền lực của Đế quốc La Mã Thần thánh. Chiến tranh Ba mươi năm là một trong những cuộc chiến gây tàn phá nặng nề nhất trong lịch sử Châu Âu. Đây cũng là cuộc chiến tôn giáo cuối cùng ở Châu Âu khiến cho Đế quốc bị tàn phá nặng nề, nhiều thành thị và vùng nông thôn bị san bằng, dân số suy giảm. Ước lượng có một phần ba người Đức bỏ mạng trong cuộc chiến tàn bạo này.
Kết thúc cuộc chiến này là một số hòa ước gọi là Hòa ước Westfalen, chủ yếu là Hòa ước Tây Ban Nha ngày 30 tháng 1 năm 1648 để chấm dứt chiến tranh và hòa ước ngày 24 tháng 10 năm 1648 giữa Hoàng đế Ferdinand III của Đế quốc La Mã Thần thánh, một số hoàng thân người Đức, cùng Pháp và Thụy Điển. Hòa ước Westfalen được các sử gia ghi nhận là cột mốc bắt đầu kỷ nguyên lịch sử hiện đại.
Chiến tranh Ba mươi Năm và Hòa ước Westfalen năm 1648 mang đến tai họa cuối cùng cho Đế quốc La Mã Thần thánh của người Đức, khiến cho đế quốc này không bao giờ hồi phục hoàn toàn. Hòa ước Westfalen gây tai hại cho tương lai nước Đức ngang bằng với thiệt hại từ cuộc chiến. Các hoàng thân người Đức được công nhận để trị vì từng mảnh đất nhỏ – khoảng 350 mảnh đất như thế – trong khi Hoàng đế chỉ có hư vị. Trào lưu cải tổ quét qua Đức vào cuối thế kỷ 15 và đầu thế kỷ 16 bị dập tắt. Trong thời kỳ ấy, các thành phố lớn được hưởng nền độc lập, chế độ phong kiến đã ra đi, nghệ thuật và mậu dịch phát triển, nông dân Đức có nhiều quyền tự do hơn là ở Anh và Pháp. Thật ra, có thể nói vào đầu thế kỷ 16, Đức là một trong những cái nôi của nền văn minh Châu Âu.
Bây giờ, sau Hòa ước Westfalen, Đế quốc bị thụt lùi. Chế độ nông nô không những được tái lập, mà còn phát triển rộng ra thêm ở những vùng trước kia không có nông nô. Các thị trấn mất quyền tự chủ. Vua chúa bóc lột nông dân, công nhân, ngay cả giới trung lưu, hạ họ xuống thành hạng tôi tớ. Nền giáo dục và nghệ thuật chấm dứt. Các nhà cai trị tham lam không màng gì đến tinh thần quốc gia Đức, sẵn sàng dập tắt mọi biểu hiệu của tinh thần này trong dân chúng. Nền văn minh bị đình trệ khắp Đế quốc.
Đế quốc không bao giờ phục hồi từ cơn xuống dốc ấy. Đầu óc người Đức dần dà nhiễm tư tưởng dễ chấp nhận sự chuyên chế, phục tòng một cách mù quáng đối với quân vương ti tiện. Ý tưởng dân chủ, hoặc chế độ cai trị qua nghị viện, nở rộ ở Anh và Pháp nhưng lại tắt ngấm ở Đức. Sự chậm tiến về chính trị như thế, cộng thêm tình trạng chia rẽ và cô lập khỏi những trào lưu tư tưởng và phát triển, đã khiến cho Đức lùi lại phía sau những nước Tây Âu khác.
[sửa] Ý niệm về sự tiếp nối
Sau khi Đế quốc La Mã Thần thánh bị giải tán (ứng với câu châm biếm của Voltaire để mô tả thực trạng: không phải thần thánh, không phải La Mã, mà cũng không phải là đế quốc), người Đức vẫn còn vọng tưởng về một đế quốc nối tiếp sau này.
- Đế chế thứ Nhất là ý niệm gán cho Đế quốc La Mã Thần thánh.
- Đế chế thứ Hai là ý niệm gán cho Đế chế Đức (1871-1918) tiếp theo.
- Đế chế thứ Ba là ý niệm của những người theo Đảng Quốc xã do Adolf Hitler làm Lãnh tụ.
Sau Thế chiến thứ Nhất 1914-1918, Hòa ước Versailles cắt nhiều vùng đất (mà Đức chiếm từ các nước láng giềng) để trả lại cho các nước này. Người dân Đức muốn phục hồi lại lãnh thổ nước Đức theo đường ranh giới năm 1914.
Tuy nhiên, Hitler còn muốn đi xa thêm. Trong quyển sách Mein Kampf (Cuộc tranh đấu của tôi) trình bày tư tưởng và cương lĩnh của ông về Đế chế thứ Ba một khi ông ta lên nắm quyền, Hitler viết:
- Đòi hỏi phục hồi đường ranh giới năm 1914 là vô lý... Trên thực tế, đường ranh giới như thế là không toàn vẹn theo nghĩa quy tụ mọi người gốc Đức, và cũng không hợp lý nếu xét về thực tế địa lý–quân sự... Có thể chọn năm làm mẫu trong lịch sử Đức, và việc phục hồi những điều kiện ở thời điểm đó phải là mục tiêu cho đường lối ngoại giao.
Năm làm mẫu của Hitler là 6 thế kỷ trước, khi người Đức trị vì Đế quốc La Mã Thần thánh đẩy các chủng tộc Slav Chú giải 1: về hướng Đông. Bây giờ, phải tiếp tục đẩy họ về hướng Đông xa hơn.
- Vì thế, những người Quốc xã chúng ta... phải tiếp tục sự nghiệp dang dở 600 năm về trước...
Nói tóm lại, Hitler muốn phục hồi lãnh thổ nước Đức được rộng lớn như Đế quốc La Mã Thần thánh.
Chú giải 1: Slav là những chủng tộc phân bố ở Đông Âu và Trung Âu, bán đảo Balkan, và quá dãy núi phía Châu Á. Nhánh miền Đông gồm những chủng tộc Nga, Belarus, Ukraine; nhánh miền Tây gồm những chủng tộc Ba Lan, Séc, Slovak; và nhánh miền Nam gồm những chủng tộc Slovenia, Serb-Croatia, Macedonia, và Bulgari. Hitler xem các chủng tộc Slav là ở mức hạ đẳng so với dân tộc Đức.
