Cuộc đảo chính Xô-viết năm 1991
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia
Trong Cuộc đảo chính Xô viết năm 1991, (19-22 tháng 8, 1991) cũng được gọi là Cuộc Nổi dậy tháng 8 hay Cuộc đảo chính tháng 8, một nhóm các thành viên của chính phủ Xô viết đã hạ bệ trong một thời gian ngắn vị Tổng thống Liên Xô Mikhail Gorbachev và tìm cách nắm quyền kiểm soát đất nước. Các lãnh đạo đảo chính là những người cộng sản thủ cựu cảm thấy chương trình cải cách của Gorbachev đã đi quá xa và rằng một hiệp ước liên bang mới đã được ông này đàm phán sẽ trao quá nhiều quyền lực của chính phủ trung ương vào tay các nước cộng hoà. Dù vụ đảo chính bị dẹp yên chỉ sau ba ngày và Gorbachev lại quay về nắm quyền lực, sự kiện này đã tiêu diệt những hy vọng của vị lãnh đạo Xô viết về việc duy trì nhà nước liên bang ít nhất ở hình thức phân quyền.
Mục lục |
[sửa] Bối cảnh
Từ khi nắm quyền lực năm 1985, Gorbachev đã lao vào một chương trình cải cách đầy tham vọng, thể hiện ở hai khái niệm perestroika và glasnost, có nghĩa tái cơ cấu kinh tế/chính trị và mở cửa. Những hành động này gây ra sự phản kháng nghi ngờ từ phía những thành viên cứng rắn trong hệ thống Cộng sản. Những cuộc cải cách cũng tạo điều kiện cho một số lực lượng và phong trào mà Gorbachev không hề ngờ tới xuất hiện. Đặc biệt là sự kích động và phát triển của chủ nghĩa quốc gia từ phía những sắc tộc không Nga bên trong Liên bang Xô viết, làm nảy sinh những lo ngại về việc một số hay toàn bộ các nước cộng hoà sẽ tiến hành ly khai.
Trong cuộc trưng cầu dân ý trên toàn Liên bang ngày 17 tháng 3, 1991, bị các nước Cộng hòa vùng Baltic gồm Armenia, Georgia, và Moldova tẩy chay, đa số công dân của tất cả các nước cộng hòa khác trong Liên bang đều thể hiện mong muốn gìn giữ Liên bang Xô viết. Sau nhiều cuộc đàm phán, tám trong số chín nước cộng hoà (ngoại trừ Ukraine) đã thông qua Hiệp ước Liên bang Mới với một số điều kiện. Hiệp ước sẽ biến Liên bang Xô viết thành một liên bang của những nước cộng hòa độc lập với một vị tổng thống, chính sách đối ngoại và quân đội chung. Liên bang Nga, Kazakhstan, và Uzbekistan dự định sẽ ký kết hiệp ước tại Moscow ngày 20 tháng 8, 1991. Dù hiệp ước ra đời với ý định cứu vãn nhà nước Liên bang, những người theo đường lối cứng rắn sợ rằng hiệp ước này sẽ khuyến khích những nước cộng hòa không tham gia, đặc biệt là Estonia và Latvia, sẽ tạo áp lực đòi được độc lập hoàn toàn và gia nhập với Lithuania một nước cộng hòa khác đã tuyên bố độc lập ngày 11 tháng 3, 1990.
[sửa] Cuộc đảo chính tháng 8
Ngày 19 tháng 8, 1991, một ngày trước khi Gorbachev và một nhóm các nhà lãnh đạo các nước cộng hòa dự định ký kết hiệp ước liên bang mới, một nhóm tự gọi mình là Ủy ban Khẩn cấp Nhà nước (Государственный Комитет по Чрезвычайному Положению, ГКЧП) toan tính nắm quyền lực tại Moscow. Nhóm này ra thông báo Gorbachev bị bệnh và đã không còn nắm giữ chức vụ chủ tịch nhà nước. Khi vụ đảo chính nổ ra Gorbachev đang đi nghỉ tại Crimea, và ở tại đó trong suốt thời gian cuộc đảo chính. Phó chủ tịch Liên bang Xô viết Gennady Yanayev được chỉ định làm Chủ tịch tạm quyền. Tám thành viên của Ủy ban gồm chủ tịch KGB Vladimir Kryuchkov, Bộ trưởng Nội vụ Boris Pugo, Bộ trưởng Quốc phòng Dmitriy Yazov, và Thủ tướng Valentin Pavlov, tất cả họ đều lên nắm quyền lực dưới thời Gorbachev.
Phó Tổng thống Gennady Yanayev cùng các lãnh đạo khác của cuộc đảo chính ngay lập tức lên đài truyền hình và radio đưa ra một tuyên bố buộc tội rất đanh thép chính quyền trước đó, nhưng dáng điệu yếu ớt và giọng điệu run rẩy của ông trong bài phát biểu ngay lập tức khiến mọi người có cảm giác ông không phải là người có thể mang lại trật tự xã hội, điều nhiều người đã nỗ lực tìm kiếm nhưng không hề thành công. Nhiều cuộc biểu tính lớn của quần chúng phản đối các lãnh đạo đảo chính ngay lập tức diễn ra tại Moscow và Leningrad; làm chia rẽ những lực lượng an ninh và quốc phòng trung thành khiến họ không thể được huy động một cách có hiệu quả đàn áp sự đối kháng.
Tổng thống Liên bang Sô viết Nga lúc đó là Boris Yeltsin dẫn lực lượng phản đối từ trụ sở quốc hội Nga, được gọi là Nhà Trắng. Sau tuyên bố của Yanayev, Yeltsin phản đối mãnh liệt cuộc đảo chính. Tại một điểm của cuộc biểu tình, ông đứng trên nóc xe tăng cầm loa kết tội ГКЧП. Màn trình diễn mạnh mẽ của Yeltsin đã tạo ra một hình ảnh tương phản mạnh với sự xuất hiện yếu ớt của Yanayev. Hình ảnh này được truyền đi rộng rãi qua hệ thống phát thanh truyền hình trên tòan thế giới, trở thành một trong những hình ảnh sống mãi của cuộc đảo chính và củng cố mạnh mẽ vị trí của Yeltsin. Một kế họach tấn công vào tòa nhà trụ sở quốc hội của nhóm Alpha, một trong số các lực lượng đặc nhiệm của KGB, bị hủy bỏ khi tòan bộ lính nhất trí từ chối tuân lệnh. Một đơn vị xe tăng rời bỏ hàng ngũ của chính phủ, đến bảo vệ quanh tòa nhà quốc hội, chĩa tháp pháo ra ngoài.
Nhiều vụ xô xát đã xảy ra tại những con phố gần đó, gồm cả một vụ dẫn tới cái chết của ba người phản kháng do không may bị xe tăng húc phải, nhưng tổng cộng số lượng bạo lực lại ít một cách đáng ngạc nhiên. Ngày 21 tháng 8, đại đa số quân đội được gửi tới Moscow công khai đứng về phía những người phản kháng hay đình hoãn việc phong toả. Vụ đảo chính thất bại, và Gorbachev — người đang bị quản thúc tại gia ở ngôi nhà nông thôn của ông tại Crimea — quay trở về Moscow dưới sự bảo vệ của các lực lượng trung thành với Yeltsin.
Ngày 22 tháng 8, khi đã về tới Moscow, Gorbachev hành động như không hề biết tới những thay đổi đã diễn ra trong ba ngày trước đó. Ông hứa hẹn trừng trị những người thuộc phe cứng rắn trong Đảng cộng sản Liên bang Xô viết (CPSU) và từ chức Tổng thư ký CPSU, vốn đã bị đình chỉ hoạt động theo một nghị định của Yeltsin, nhưng vẫn giữ chức Tổng thống Liên bang Xô viết. Sự thất bại của cuộc đảo chính dẫn tới một loạt những sự sụp đổ khác trong toàn bộ các định chế liên bang. Boris Yeltsin nắm quyền kiểm soát công ty truyền thông trung ương và các bộ cũng như các cơ quan kinh tế then chốt, và cuối cùng là toàn bộ nước Nga.
[sửa] Hậu quả
Tới tháng 12 năm 1991, tất cả các nước cộng hòa đã tuyên bố độc lập, và các cuộc thương lượng về một hiệp ước liên bang mới bắt đầu diễn ra. Vào tháng 9, nền độc lập của Estonia, Latvia, và Lithuania đã được Liên bang Xô viết công nhận, và được Hoa Kỳ và các nước Phương Tây khác, vốn trong suốt thời kỳ Chiến tranh lạnh coi việc sáp nhập ba nước vùng Baltic này năm 1940 của Xô viết là bất hợp pháp, "tái công nhận". Trong nhiều tháng sau khi quay trở về Moscow, Gorbachev và những cộng sự của mình đã đưa ra nhiều cố gắng vô vọng nhằm tái lập sự ổn định và tính hợp hiến của các định chế trung ương. Tháng 11, bảy nước cộng hòa động ý một hiệp ước liên bang mới dẫn tới việc hình thành một liên bang được gọi là Liên bang các Quốc gia có Chủ quyền. Nhưng Ukraine không tham gia nhóm này, và Yeltsin nhanh chóng rút lui để tìm kiếm lợi thế cho nước Nga. Theo quan điểm của Yeltsin, sự tham gia của nước Nga vào một liên minh khác sẽ là vô nghĩa, bởi hành động này đương nhiên dẫn tới việc Nga nắm trách nhiệm đối với những vấn đề kinh tế đang ngày càng tồi tệ tại các nước cộng hoà.
Ngày 1 tháng 12, Ukraine tổ chức một cuộc trưng cầu dân ý, theo đó hơn 90% công dân nước này ủng hộ Luật về Độc lập của Ukraine. Canada, Ba Lan, và Hungary là những nước đầu tiên công nhận nhà nước độc lập này. Ngày 3 tháng 12, Tổng thống Nga Yeltsin ra một bản tuyên bố rằng "ban lãnh đạo nước Nga tuyên bố sự công nhận của mình với nền độc lập của Ukraine theo mong ước dân chủ và nguyện vọng của người dân nước này".
Ngày 8 tháng 12, lãnh đạo các nước Nga, Ukraine, và Belarus (vốn đã lấy danh hiệu này vào tháng 8, 1991) Boris Yeltsin, Leonid Kravchuk và Stanislav Shushkevich, cùng như Thủ tướng các nước cộng hòa gặp gỡ tại Minsk, thủ đô Belarus, nơi họ lập ra Khối thịnh vượng chung của các Quốc gia Độc lập (CIS) và hủy bỏ hiệp ước liên bang năm 1922 tạo lập lên Liên bang Xô viết. Một buổi lễ ký kết khác được tổ chức tại Alma-Ata ngày 21 tháng 12 để mở rộng CIS bao gồm cả năm nước cộng hòa vùng Trung Á, Armenia, và Azerbaijan. Georgia mãi tới năm 1993 mới gia nhập; ba nước cộng hòa vùng Baltic không bao giờ tham gia. Ngày 25 tháng 12, 1991, Gorbachev, khi ấy đã hoàn toàn bất lực, tuyên bố từ chức tổng thống Sô viết; lá cờ đỏ búa liềm của Liên bang Xô viết bị hạ xuống khỏi điện Kremlin và bị thay thế bởi lá cờ ba màu của nước Nga; Liên bang Xô viết đã chấm dứt tồn tại. Chính xác sáu năm sau khi Gorbachev chỉ định Boris Yeltsin lãnh đạo ủy ban đảng thành phố Moscow, Yeltsin đã trở thành tổng thống nhà nước kế tục lớn nhất của Liên bang Xô viết.
[sửa] Tầm quan trọng lịch sử
Sự sụp đổ của Liên bang Xô viết được Tổng thống hiện tại của nước Nga Vladimir Putin gọi là "thảm họa địa chính trị lớn nhất thế kỷ" [1]. Tổng thống Ukraine President Leonid Kravchuk gọi sự tiến diễn của các sự kiện năm 1991 là "đám tang của đế chế" [2].
Theo cách này hay cách khác, Liên bang Xô viết, một siêu cường cũ đã chấm dứt tồn tại. Cùng lúc đó, một siêu cường khác, Hoa Kỳ, đã mở rộng đáng kể vị thế của mình. Cuộc Chiến tranh lạnh chấm dứt cùng với sự sụp đổ của Liên bang Xô viết.
[sửa] Xem thêm
- Lịch sử Liên bang Xô viết (1985-1991)
[sửa] Liên kết ngoài
- IRC logs: Transcript of internet chat from the time of the coup
- TASS transmissions at the time of the coup (captured from short-wave radio transmissions, contains decoding errors)
- Andrew Coyne: Getting to the Roots of a Deserved Failure
- The St. Petersburg Times #696(63), 17.08.2001 The issue of The St. Petersburg Times devoted to the 10th anniversary of the coup attempt.
