Genitiv
Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy
Am Genitiv seit men au Wesfall. Das isch in dr Grammatik dr 2. Fall.
- Mit em Genitiv wird e "Bsitz" (z.B. hochditsch 'Schuh') mit eme Bsitzer (z.B. 'Vater') in Bezug gsetzt (des Vaters Schuh = der Schuh des Vaters). Dr "Bsitzer" un dr "Bsitz" ka e Läbewäse, e Sach oder abstrakte Begriff (das Ende der Hoffnung) sii.
- Dr Genitiv ka aü ohni "Bsitzsubstantiv" stoh,
Hochditsch: Ihr seid des Todes!, Meines Wissens kommt ... (= soviil wiä ich weiß kunnt ...);
Luzärndütsch: Was Chëibs get s? Mer hënd noor öppis Öpfels öberchoo. Me(r) wënd no Tags hëi. Me weerd fascht s Tüüfels!
In viil Sproche spiilt dr Genitiv e großi Roll, so aü noch im Mittelzitalemannische. Im moderne Alemannische isch dr Genitiv numme bi Zämmesetzunge vu Substantiv uniigschränkt in Gebrüch: Bfiffedeckel (= Deckel vu dr Bfiffe), Schuelersack (Dasche vu dr Schuelkinder), Schälledeckel (Deckel vu dr Fahrradschälle), Geburtsdag usw.
E Biispiil üs em Tirkische, wu dr Genitiv e enormi Roll spiilt:
- Evimizin önünün bir kismi çamurluktur.
- (Uf Hochditsch nogmacht: "Hauses-unseres der-Vorderseite-seiner ein Teil dreckig-ist." = "Ein Teil des Vorplatzes unseres Hauses ist dreckig." = Vor unserem Hüüs ischs in einem Ecke dräckig.)
Inhaltsverzeichnis |
[ändere] Genitiv-Ersatz bi Sache
Dr Genitiv bi Sache wird im Alemannische mit Hilf vo dr Preposizioon vo (von) ussdruckt (Preposizionalkonschtrukzioon).
| Oberrhiinalemannisch Kaiserstuehl |
Hochditsch |
| d Ägsblusjoon vum Raümschiff | die Explosion des Raumschiffs |
| d Diäfi vu-n-ere Frejndschaft | die Tiefe einer Freundschaft |
| s Zämmezelle vu gliche Brich | das Zusammenzählen gleicher Brüche |
Ganz ähnlig gohts aü in andere alemannische Dialäkt-Spiilarte - iischliäßlig em Schwebische (lueg d Grammatike unter Literatür).
[ändere] Genitiv-Ersatz bi Persone
Wänn dr Bsitzer e Person isch (z.B. dr Ruedi), ka dr Genitiv-Ersatz ebefalls mit Hilf vu dr Präposition vu bildet wäre: Der Götti vom Ruedi. Am beliäbteste isch aber e Ersatzkonstruktion mit Possevivpronome un Dativ: Em Ruedi sy Götti.
| Oberrhiinalemannisch Kaiserstuehl |
Bärndütsch | Züridütsch | Schwebisch |
| im Määr si Iiwilligung | em Ruedi sy Götti | em Vatter sys Graab | mei'm Soo' seine Kamerada |
| (in) dr Zahnärzti ihre Dechterli | em Meieli syner luschtige Züpfli | vom Maa synere Syte | em Hans seine Schua |
| (in) däm si Gsicht | der Mueter ihre Huet | weleren ihre Maa? | sei'ra Frao ihr Bäsle |
(Määr = Burgemeischter; Züpfli = Zepfli)
D Ersatzkonschtruktion mit Dativ wird sältener aü bi Diärer (bsunders Hüüsdiärer mit "Familiäaschluss") agwändet, Züri: eme Pfau si Fädere, der Chatz iri Auge, Kaiserstuehl: im Katzebissili si Kerbli. In dr Luzärndütsch Grammatik wird dä Genitiversatz as "Genitiv von Lebewesen" bezeichnet.
[ändere] Genitiv-Relikt im Alemannische un Änglische
D Umschriibung mit "im ... si ..." usw. isch also kei ächte Genitiv. S git im Alemannische aber no Iberbliibsel vum ächte Genitiv, Biispiil:
Bi Nämme vu Persone (Vornämme):
- Bärndütsch:
Grosmueters Brülle, Fritzes Schatz, Ruedis chranke Vatter - Oberrhiinalemannisch (Kaiserstuehl):
s Äigens Schaüfänschter, s Gridlis Schuelersack (Margritchens Schultasche), in s Mueters Stibili - Obwaldner Dytsch:
Dui bisch nimmä wyt äwäg vos Hergods Rych. (näbe: Dä Mändsch isch am Hergod sy Sohn gsi.)
Das isch ds Jakobs Muätter. (Näbe: Dui bisch doch am David sy Sohn.)' - Züridütsch:
s Naachbers Chatze, s Mueters Brüeder, s Maatelis Mueter
Bi Bezeichnunge vu dr ganze Familiä:
- Basel-Ditsch: s Millers händ Bsuech, s Ùnggle Phauls kèmme
- Oberhiinalemannisch (Kaiserstuehl): s Schwabs Bue, s Metzgers Hüüs; gang in s Sachere Adolfe (gang zu dr Familiä Adolf Sacherer)
- Schwebisch: s Bachkoa'rds Schuira (= d Schiire vum Bachkonrad), s Noochbersch Zao
- Züridütsch
s Chälers Birebaum; s Pfänigers sind furtzoge, vo s Schnyders läbt niämer mi; s Metzger Huusers, s Hesse Fritze, s Tokters, s Chilepfläägers
Anderi Genitivrelikt:
- Kaiserstuehl: Hesch dr Zit? S isch nit dr Wärt. E Dag zwee (= vu einem Dag zwee Stick = zwee Dag);
- Luzärn: lueg ganz obe
- Züri: Er hät Züügs gnueg. Er isch Maas gnueg. I ha nüd der Zyt, nüd der Wyl. E Hunds Chelti, es Chaibe Züüg
[ändere] Genitiv im Änglische
Im Änglische kunnt dr ächt Genitiv (säxischer Genitiv) fascht ellei im Zämmehang mit Persone un Familiä vor: Peter's car (im Peter si Aüto/s Peters Aüto), Miller's cat (s Millers Katz), zuedäm in zämmegsetze Substantiv: bathroom (Badzimmer), homepage (Heimsitte) usw.
[ändere] Literatür
- Ludwig Fischer: Luzerndeutsche Grammatik, Hitzkirch 1989 (Nochdruck vu dr Üsgab vu 1960)
- Werner Marti: Berndeutsche Grammatik, Bern
- Harald Noth: Kaiserstühler alemannische Sprachlehre. In: Alemannisches Dialekthandbuch vom Kaiserstuhl und seiner Umgebung, Freiburg 1993
- Rudolf Suter: Baseldeutsch-Grammatik, Basel 1976
- Friedrich E. Vogt: Schwäbisch in Laut und Schrift, Stuttgart 1977
- Albert Weber: Zürichdeutsche Grammatik, Zürich 1948
Alli Biispiil obe sin üs däne Grammatike, numme d Obwaldner Biispiil üs
- Karl Imfeld: Markusevangeeli Obwaldnerdytsch, Sarnen 1979
