Dialekt

Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy

Technische Yschränkung:
Dr koräkt Titel wär: »Dialäkt«

En Dialäkt - odr aun ä Mundart - isch ä nöd kodifizîrti Sprâchform (irä Gägesatz isch d`Standardsprâch). S cha sich um ä lokali odr régionali Variantä vonäre Sprâch handle. Dä Dialäkt unterscheidet sich vo dr Standartsprâch dur Abwychige ir Grammatik und in iräm Wortschatz. D Ûrsprungssprâch vome Dialäkt muess nüt e Standardsprâch sy - im Fall vom alemannische Diäläkt ischs s Altalemannisch. Fryli stât hütt s Alemannisch unter starchem Yfluss un Âpassigsdruck vo dr Standartsprâch.
S git au Dialekt, wo nyt mit ere Standartsproch z due hän - so diä altgriächische Dialäkt bis ins 4. Jh. v. Chr. oder s Alemannisch im Mittelalter.

Inhaltsverzeichnis

1 Dialäkt
2 Dr Begriff Dialäkt
3 Definition Dialäkt im Allgemeine
4 Isch s Alemannisch e Dialäkt?
5 Gits verschiidini alemannischi Dialäkt?
6 Dialäkt ir düütscher Sprâch
7 Zitat
8 Literatur
9 Lueg ou

[ändere] Dialäkt

"Bim Dialäkt fât die gesprochnigi Sprâch â." (Johann Wolfgang vo Göthe)

[ändere] Dr Begriff Dialäkt

S Wort Dialäkt kunnt üs em Altgriächische διαλεκτός /dialektós/ (Unterredig; d Art, wiä mer redet) vum Verb διαλέγεσθαι (sich unterhalte). Im Altgriächische hets johrhundertilang kei Standartsproch gha, d Dialäkt sin gegesittig verständlig gsii un hän sich hauptsächlig dur Luut (Phonetik) unterschiide.
E Dialäkt het alliwiil ei oder mehreri anderi Dialäkt us eme Sprochsystem näbe sich, aber nit unbedingt e Standardsproch. Des zeige s Altgriächisch bis ins 4. Johrhundert v.Chr. oder diä ditsche Dialäkt bis ins 16. Johrhundert - sälli hän Latiinisch as gemeinsami Standardsproch miäße verwände, wels kei ditschi Gmeinsproch gä het. Des gits au hit no, so z.B. im Kurdische, wus drei Großdialäkt het, aber kei gmeinsami Standartsproch.
Im Ditsche isch s Wort Dialekt zum erschte Mol 1634 belegt. Des Främdwort wird vu dr Dialäktsprächer esälber fir d eige Sproch verwändet. S Wort Mundart isch 1640 zum erschte Mol ufdrätte un isch - näbem Wort Dialäkt - hit im Hochditsche gängig.
E Deil Autore verwände s Wort Dialäkt un Mundart synonym (in der giche Bedittig), fir anderi isch Mundart e Spiilart vum e Dialäkt - do wird also Dialäkt in verschiidini Mundarte untergliideret.

[ändere] Definition Dialäkt im Allgemeine

Dr Heinrich Löffler kriidet a, ass kei Definition vu Dialäkt exischtiärt, wu allgemein aerkännt wird. Üs dr große Zahl vu Definiärigsversuch in dr Dialektologii filteret dr Leffler rüs:

S linguischtisch Kriterium: No däm isch e Dialäkt e Subsyschtem vum e ibergordnete Sprochsystem. Diä verschiidene Variante in däm Gsamtsystem miän unterenander verständlig sii. Do drzue miän si grundlegendi Gmeinsamkeite ha. Vu dr gegesittige Verständligkeit här wäre Plattditsch un Friisisch uf dr einte Sitte un Alemannisch uf dr andere Sitte keini Dialäkt zuenander, aber eigini Sproche. (Diä Folgerig isch aber nit vum Leffler.)
In dr Vergangeheit hets e "Defekt-Hypothese" gä - noch däre seige d Dialäkt mangelhaft usgstatteti Abweichige vu dr "Hochsproch". Hit weißt mer aber, so dr Leffler, "ass sich Dialäkt un Hochsproch in dr brinzipiälle Megligkeite nit unterscheide." Dr uffellig Unterschiid diäg do drin liige, ass bstimmt grammtischi Megligkeite im Dialäkt wenniger gnutzt wäre.
S Kriterium vum Verwändigsbereich. Dämno wär Dialäkt d Sproch, wu in dr Familiä, am handwärklige Arbetsplatz usw. gschwätzt wird - d Standartsproch wär diä, wu mer in dr Mediä, in dr Literatur, in dr Wisseschaft usw. verwändet - dä Unsinn wird vum Leffler zruck gwiise un z.B. dur d Alemannisch Wikipedia oder d Sprochrealität in dr alemannische Schwiz widerlegt.
S hischtorisch Kriterium - noch däm wird e Dialäkt as Vorform oder Verfallsprodukt vu nere Kultursproch agsähne - des basst uf diä altgriächische Dialäkt, wu in d Gmeinsproch Koiné iigange sin, aber scho nimmi ufs Ditsch, wu zwar uf dr Grundlag vu verschiidene Dialäkt d neijhochditsch Schriftsproch entstande isch, wu d Dialäkt aber näbe däre Schriftsproch witer exischtiäre.
S Kriterium vum Sprochruum - do wird e Dialäkt iber si Verbreitigsruum definiärt - also z.B Schwebisch (im Schwobeland), Schwizerdütsch (in dr Schwiz), Bayrisch (im Bayrische). Des isch s Kriterium, wu am meischte agwändet wird. Aber des Kriterium längt meischtens nit oder isch gar falsch - so unterscheidet sich dr Dialäkt in dr nordweschtschwitzer un südbadische Nochberschaft nit bsunders. Im Land Bayern gits aü fränkische Dialäkt, un zuedäm isch aü dr Dialäkt z Eschtrich bairisch - numme s Vorarlbärgisch nit.
S Kriterium vu dr Riichwiti - Dialäkt isch dämno diä Sprochform, wu im Verglich zu dr Hochsproch im e ringere ertlige Umkreis verstande wird.
S Kriterium vum subjektive Empfinde - des isch bim Leffler nit ufgfiährt, isch fir d Dialäkstsprächer aber ganz wichtig: So nänne viil Sprächer ihri persenilgi Abweichig vu dr Standartsproch "Dialäkt" - des ka bim einte urige Walliser Dialäkt sii, bim andere schriftnochi Umgangssproch.

Viil Definitione vu Dialäkt bringe eini oder vermische mehreri vu däne Kriteriä.

Witeri Unterscheidige sin notwändig, wels verschiidini Ibergangsstufe zwische Dialäkt un Standartsproch git. S het dr H. Niebaum dä Dialäkt, wu relativ eigeständigi Grammatik un eigene Wortschatz bewahrt het - was viilmol uf em Land un unter eltere Personen dr Fall isch - Basisdialäkt gnännt, anderi sage Grunddialäkt. Diä Sproch, wu noch dialektali Kännzeiche het, aber scho in dr Standardsproch agnächeret isch un bsunders in Stedt un Balligsraim gschwätzt wird, het er Verkehrsdialäkt gnännt. Meischtens bherrscht e Dialäktsprächer verschiidini Stufe zwische Basisdialäkt un Standartsproch.

[ändere] Isch s Alemannisch e Dialäkt?

Wänns in dr Wisseschaft scho kei Einigkeit driiber git, was Dialäkt im Allgemeine isch, no nimmts eim nit Wunder, ass es aü kei Einigkeit driber git was zum Beispiil s Alemannisch isch.

Firs Alemannisch ka mer aber klar feschthebe:

Sini Ussegrenze gege anderi ditschi Dialäkt sin durch bstimmti Isoglosse fescht definiärt. Diä gehn meischtens entlang vu hischtorische Stammesgränze. Lueg bi dr R. Schrambke, [1]
Dr alemannisch Sprochruum stimmt nämlig ungfähr mit em hischtorische Siidligsruum vu dr Alemanne iberii - wämmer vu neije Entwicklige absiiht, wiä s Verschwinde vum Alemannische in Elsass oder s Iidringe vum Alemannische im rätoromanische Ruum.
S git e Reihe vu grammatische Gmeinsamkeite, wu in andere Dialäkt nit sin, so zum Biispiil d Reduplikation vo de Verbe gah/goh, cho, la/lo u aafa/aafo (lueg bi Alemannische Biispiilsatz) oder d alemannische Kurzinfintiv (ha, sii, goh (geh, gah, gau), lo (la) usw.).

Wäge däne Eigeschafte ka mer s Alemannisch as e Eiheit aluege - aber wiä nennt mer diä? Dialäkt? Dialäktssystem? Großdialäkt? Sproch?

[ändere] Gits verschiidini alemannischi Dialäkt?

Do fählt wider d aerkännt Definition vu Dialäkt. Sicher keini eigene Dialäkt sin Hegschtalemannisch, Hochalemannisch, Niideralemannisch, Bodeseealemannisch un Oberrhiinalemannisch. Des sin grobi Ideilige entlang vu Isoglosse, wu aber in sich wider grossi Unterschiid ufwiise - so d Merkmol vum Oschtalemannische, vum Weschtalemannische un anderi.

S git Dialäktbezeichnige, wu sich uf e bstimmts politischs oder wirtschaftligs Biät beziäge, so zum Biispiil Kaiserstiähler Dialäkt, Markgräflerisch, Allgäuerisch - diä sin, wiä Südbadische oder Badische Dialäkt, numme iibildeti Eiheite. D Sprächer vu däne "Dialäkt" fiähle sich üs politische oder andere Grind zämmegherig un halte ihre Sproch aü fir zämmegherig, trotz ass si in sich so grossi Unterschiid ufwiist wiä zu dr Sproch vu dr Nochberschaft. Natirlig derf mer niämem abstritte, si Dialäkt Kaiserstiählerisch z nänne. Aber wär e Dialäkt wisseschaftlig definiäre will, mueß kenne sage, was dä Dialäkt usmacht un was e vu andere unterscheidet.

Zimlig licht zum Definiäre sin friähjer Ortsdialäkt gsii - diä sin zimli eiheitlig gsii un hän sich meischtens e wenig vum Dialäkt vum Nochberort unterschiide. Hit sin Ortsdiäläkt wägem Zuezug vu Främde un mänkmol wäge dr Verhochditschig schwärer zum Fasse.

D Begriff "alemannische Dialekte", wu us dr hochditsche Wikipedia ibernumme wore isch, isch broblematisch, wel niäme diä "alemannische Dialäkt" gnau definiärt het.

Mer mueß bim Iisatz vum Begriff Dialäkt also Vorsicht walte lo. Sicher ka mer sage:

S Alemannisch isch e Dialäkt vu dr ditsche Sproch oder vum ditsche Sprochsyschtem.
S Alemannisch isch e Sproch mit verschiidene Spiilarte.

[ändere] Dialäkt ir düütscher Sprâch

Hochdüütschi Sprâch

Oberdüütsch
- Alemannisch
  - Nideralemannisch
  - Hochalemannisch
    - Liächtesteinisch
    - Vorarlbergisch
    - Sundgaurisch
  - Höchstalemannisch
- Schwäbisch
  - Allgäurisch
  - Unterschwäbisch
  - Oberschwäbisch
- Bairisch
- Jiddisch
Mitteldüütsch
- Wéschtmitteldüütsch
- Ostmitteldüütsch
- Ostfränkisch
  - Mainfränkisch
- Südrhyfränkisch
  - Nordelsässisch
Niderdüütschi Sprâch
- Niderfränkisch
- Nidersächsisch
  - Wéschtfäälisch
  - Ostfäälisch
  - Nordnidersächsisch
  - Ostfriesisch
  - Plautdietsch
- Ostniderdüütsch

In Amerika gits Pennsylvania-Ditsch, wu eng mit Südrhyfränkisch (Pfälzisch) un Oberrhynalemannisch verwandt isch, un s oberrhynalemannisch Tovar-Ditsch.

Di niderdütsche Dialäggt sinn mit em Niderländische (Holländisch, Flämisch) nööcher verwandt als mit andere dütsche Dialäggt. Insofärn miesst me vo kontinentalweschtgermanische Dialäggt rede und s Niderländischi (und s Frysischi) au mitybezie. Dr Name Dütsch isch friener au fürs Niderländischi benutzt worde, 'diets' haisst no hütt uf Niderländisch '(Gross-)niederländisch', und in dr niderländische Nationalhymne isch vom 'Wilhelmus van duitse bloed' d reed. Das isch au dr Grund werum 'Dutch' uf änglisch 'Holländisch, Niderländisch' bedütet.

[ändere] Zitat

Im e vyyyl zidierde Wiz, wù dr Max Weinreich s èèrschdmool ùfgschriibe ghaa hed, haisd s:

אַ שפראַך איז אַ דיאַלעקט מיט אַן אַרמײ און פֿלאָט, A shprakh iz a dialekt mit an armey un flot

(alemanisch: E Schbrooch isch e Dialägd mid ere Armee ùn ere Marine). In: Max Weinreich "Der yivo un di problemen fun undzer tsayt" in Yivo-bleter, 1945, Bd. 25, Nr. 1, S. 13).