Gramatiko de Ido
El Vikipedio
Ne estas unu gramatiko de Ido, ĉar, teorie, ĉiu povas ŝanĝi ĝin se havus bonan kialon. La baza gramatiko prezentita en 1908 al Delegacio por alpreno de la lingvo internacia estis tre ŝanĝita dum la unuaj jaroj de ĉiuj reformemuloj, kiuj eliris Esperanton. En marto de 1912 la Ido-Akademio decidis, ke nenio plu estos aliigota dum certa periodo, por ke la lingvo elproviĝu trankvile. Tiu unua periodo de stabileco rompiĝis en 1913, sed ĝin sekvis tuj nova periodo de stabileco, kiu estus devinta daŭri de 1914 ĝis 1924. Tiu decido haltigi la reformojn vekis ioman malentuziasmon inter la idistaj reformemuloj.En 1924 la Akademio decidis aldoni al Ido nur en vortara kampo, kaj nenion plu ŝanĝi en ĝia gramatiko ĝis 1928. Tio tre malplaĉis al la reformemaj idistoj, kiuj grupiĝis ĉirkaŭ la periodaĵo Mondo. Pro tio en 1927 tiu organo malfermiĝis al lingvaj diskutoj pri reformoj. Ĝia celo estis la perfektigo kaj la unueca evoluigo de la lingvo mem. Kelkaj idistoj kaj kelkaj akademianoj provis intertempe ankoraŭ reformi la lingvon, sed la konservativa idistaro, nun majoritata, malhelpis tion. En 1934 la Akademio, unuanime, decidis, ke kiel bazon de lingvaj diskutoj oni adoptos la "klasikan" Idon de 1913. Al la idistoj estos permesate utiligi nur prove novaĵojn, eventuale nur en literatura kaj scienca kampoj. La Akademio malaperis dum Dua Mondmilito, reaperis post, sed lente malvigligis kaj mortis ĉirkaŭ 1970. Sekve, hodiaŭ ne estas ia organo por regulado de la Ido-gramatiko. Vikipedio en Ido mem uzas tute malsamajn gramatikajn regulojn en siaj artikoloj. Plejparte el ili estas verkitaj en klasika Ido, aŭ en alia plej naturalisma versio tre influita de Interlingvao.
Enhavo |
[redaktu] Baza Gramatiko de Ido
Jen la maxim bazala gramatiko ("la plej baza gramatiko") de Ido:
[redaktu] La alfabeto
- Literoj: a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z
- Vokaloj: a e i o u
- Konsonantoj: b c d f g h j k l m n p q r s t v w x y z
- Digrafoj: ch sh qu
- Diftongoj: au eu
[redaktu] La akcento
(forta silabo indikata per signo ´)
- Normala (en antaŭlasta silabo): incidénto, encefálo, broshúro, ecelánte, anciéna.
- Esceptoj: áquo [á.quo], pekúnio [pekúnyo].
- Infinitivo havas forta la lastan silabon: savár, donár, entraprezár.
[redaktu] La frazo
- Baza vortordo = subjekto - verbo - objekto: Me amas tu (Mi amas cin).
- Ne-baza vortordo uzas akuzativon —> +n: Tun me amas (Cin amas mi).
- Demando komencas per vorteto ka (ĉu) = Ka tu amas me? (Ĉu ci amas min?)
[redaktu] La artikolo
Ne existas nedefinita artikolo en Ido, sed ekzistas definita artikolo la kaj "speca" definita artikolo le.
- tablo, stulo, domo
- la tablo, la stulo, la domo
- le 8 = 8, 8, 8, …
[redaktu] La elizio
- (kordiala amiko —>) kordial amiko, (olda avulo —>) old avulo
- prepozicio + artikolo
- a la = a l’ = al
- da la = da l’ = dal
- de la = de l’ = del
- di la = di l’ = dil
[redaktu] La pluralo
La pluralo oni faras per -i, forprenante la -o. Adjektivoj ne havas pluralon. Le oni povas rigardi kiel "ara" pluralo.
- i : la tabli, la stuli, la domi
- ! L’ elekt.i esas important.a (la elektoj estas gravaj)
- ! La mikr.a dom.i esas bel.a (la malgranda domo estas bela)
- le no = no + no + no …
[redaktu] La sekso
Vortoj por personoj kaj animaloj estas sen seksa signifo (kun esceptoj kiel viro). Tiel vortoj kiaj aktoro, [[autoro, dicipulo, kantisto, kuzo, prezidanto, kato, hundo, bovo estas neŭtralaj pri sekso. Kiam oni bezonas indiki la sekson estas du eblaj sufiksoj: vira (-ul-) kaj virina (-in-). Ekzemple, kuzo povas esti au kuzulo (virseksa kuzo) au kuzino (virinseksa kuzo). Kiam necese oni povas diri aktorulo au aktorino, sed alikaze oni diras aktoro sen risko ke aliaj personoj ne scios ĉu kompreni 'aktoro (de iu sekso)' au 'aktoro (virseksa)'.
[redaktu] La klasvortoj
- substantivo = .o: tablo, stulo (seĝo), domo
- adjektivo = .a: mikra (malgranda), bela, nova
- Adjektivo ne varias, sed vortodo en noma grupo esta libera:
- ! nova libri (nova libroj) = libri nova (novaj libroj)
- ! bela internaciona linguo —> bela linguo internaciona
- Adjektivo ne varias, sed vortodo en noma grupo esta libera:
- adverbo = .e: bone, rapide, facile
- substantivo <—> adjektivo <—> adverbo
- papero <—> papera <—> papere
- lektanto <—> lektanta <—> lektante
[redaktu] Derivado
(1) Derivado de substantivo de adjektivo. Kiel en Esperanto, 'persono kantanta' estas kantanto (ne 'kantantulo'), kaj 'persono vidanta' estas vidanto (ne 'vidantulo'). Simile, en Ido 'persono blinda' estas blindo (ne 'blindulo'), kaj 'persono richa' estas richo (ne 'riĉulo'). Do, Ido plendas uzi nur unu metodon por ŝanĝi iu ajn adjektivon al substantivo kun la senco 'kiu estas ...'.
(2) Derivado de adjektivo de substantivo. Simile, adjektivo derivita rekte de substantivo havas sencon 'kiu estas ...'. Ekzemple, patra (kiu estas patro), ligna pordo (pordo el ligno), papera ludilo (ludilo kiun konsistigas papero). Por trovi adjektivon kiu signifas 'kiu rilatas, kiu koncernas ...', oni uzas sufikson -al- kiel en la vortoj naturala (natura), dorsala (dorsa), mondala, nacionala, originala, radikala, universala. Inter aliaj sufiksoj estas -oz- por indiki enhavon de io: glorioza (glora), danjeroza (danĝera).
(3) Derivado de verbo de substantivo, kaj inverse. Kiel ĝenerale en Esperanto, substantivo derivita rekte (sen afikso) de verbo indikas agon au staton, kiel parolo, hezito au movo. Por derivi verbon de substantivo oni ĝenerale uzas afikson. Ekzemple: salizas ('salas'), kie la sufikso -iz- indikas 'provizi' au 'aldoni'. Tiel la vorto salizo indikas la agon. La plej ĝenerala sufikso por derivi verbon de substantivo estas -ag- (de la verbo 'agas'); ekzemple, martelagas (martelas), donante la substantivon martelago. Ripeta aŭ daŭra martelago estas martelagado.
[redaktu] La komparo
- granda —> plu granda (pli granda) —> maxim granda (plej granda)
- minim granda (malplej granda) <— min granda (malpli granda) (<— granda
- rapide —> plu rapide (pli rapide)—> maxim rapide (plej rapide)
[redaktu] La verbo
- Infinitivo .ar: kantar (kanti)
- Finita verbo: .s: kantas
- Personoj: me / vu / lu / ni / vi / li kantas
[redaktu] La tempo
- Prezenco: kant.a.s
- Preterito: kant.i.s
- Futuro: kant.o.s
- Kondicionalo: kant.u.s
- Perfekto: kant.ab.a.s
- Plikvamperfekto: kant.ab.i.s
- Imperativo: kant.ez
[redaktu] La pasivo
- Me vid.a.s amiko (mi vidas amiko) —> Amiko vid.es.a.s (da me) (Amiko estas vidata de mi).
- Me trov.o.s vi (mi trovos vin)—> Vi trov.es.o.s (da me) (Vi estos trovita de mi).
- Me lekt.u.s libro (mi legus libron) —> Libro lekt.es.u.s (da me) (libro estus legita de mi).
[redaktu] La participo
- Aktivo
- Prezenco: flug.a.nta
- Preterito: flug.i.nta
- Futuro: flug.o.nta
- Pasivo
- Prezenco: skrib.a.ta
- Preterito: skrib.i.ta
- Futuro: skrib.o.ta
[redaktu] La verbala kombinuri (malsimplaj tempoj)
- me esas vidinta (mi vidas nun)
- me esis skribinta (mi skribis tiam)
- me esos vendinta (mi vendos antaŭ tiam)
- me esos flugonta (mi ankoraŭ ne flugos tiam)
- me esas vidinta = me vidabas (mi vidis)
- me esis skribinta = me skribabis (mi jam skribis tiam)
- me esos vendinta = me vendabos (mi vidos tiam)
- me esas amata (mi estas amata)
- me esas trovita (mi estas trovita)
- me esis vidita (mi estis vidita)
- me esabis amata (mi jam estis amata tiam)
- me esabus amata (mi estus amata tiam)
[redaktu] La pronomo
[redaktu] La personaj pronomoj
| singulara | plurala | sendefina | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1a | 2a | 3a | 1a | 2a | 3a | ||||||
| familia | formala | mask. | fem. | neŭt. | neŭtra | ||||||
| Esperanto | mi | ci | vi | li | ŝi | ĝi | [tiu] | ni | vi | ili | oni |
| Ido | me | tu | vu | il(u) | el(u) | ol(u) | lu | ni | vi | li | on |
[redaktu] La posedaj pronomoj
Pronomo persona igas posedan per dezinenco -a.
[redaktu] La demonstrativa pronomi
- Singularo: (i)ca (ĉi tiu/ĉi tia), (i)ta (tiu/tia)
- Pluralo: (i)ci (ĉi tiuj/ĉi tiaj), (i)ti (tiuj/tiaj)
[redaktu] La posedaj + la demonstrativaj pronomoj
- ilu + ca = ilca
- elu + ca = elca
- olu + ca = olca
[redaktu] La relativa / demanda pronomo
- qua: ilta qua volas / qua volas? (tiu kiu volas?)/(kiu volas?)
- qui: la homi qui venis (la homoj kiuj venis) / qui venis? (kiuj venis?)
[redaktu] Prepozicioj
Ĉefa ĉagreno de unuaj idistoj estis la "nelogikeco" de Esperantaj prepozicioj. Speciale grava al ili estas la tri prepozicioj kiuj, por eviti miskomprenon, anstataŭas la multsignifan vorton 'de'. Por indiki apartenon, oni uzas di: parto di mashino; domo di nia amiko; tempo di paco. Por indiki devenon aŭ originon oni uzas de: homo de la nordo; de la maro venis fishi; libro de biblioteko; donaco de ni. Por indiki faranton de ago aŭ aĵo oni uzas da: libro da Zamenhof; pikturo da lia amiko; kato trovita da ni. Rimarku la uzon de ĉiuj tri: pago da amiko di nia flugo de Nederlando. La tri vortoj, da, de, di, respondas al tri sencoj (kiel la anglaj by, from, of) kaj klarigus la intencon de la skribanto.
Alia distingo estas inter la tempaj kaj spacaj sencoj de la vortoj 'antaŭ' kaj 'post'. Por indiki tempan sencon oni uzas ante kaj pos. Por indiki spacan sencon oni uzas avan kaj dop (malantaŭ). Do, patro venis ante la familio diferencas de patro venis avan la familio. En la unua kazo oni parolas pri tempa diferenco (ekz. dudek minutoj), en la dua pri spaca diferenco (la patro promenis antaŭe, ne malantaŭe).
[redaktu] La prefiksoj
- bo: (bo-) bopatro
- des: (mal-) desfacila (malfacila)
- dis: (dis-) dissemar (disemi)
- ex: (eks-) exprezidanto (eksprezidento)
- ge:(ge-) geavi (geavoj)
- mi: (duon-) micirklo (duoncirklo)
- mis: (mis-) misuzar (misuzi)
- ne: (ne) neposibla (neebla)
- par: (tra) parlektar (tralegi)
- para: (halti, defendi) parapluvo (umbrelo)
- pre: (antaŭ) prenomo (antaŭnomo)
- pseudo: (pseŭdo) pseudonimo (pseŭdonimo)
- retro: (re-) retroveno (reveno)
- ri: (re-) rifacar (refari)
- sen: (sen) sensenca
- stif: (anstataŭ) stifmatro (anstataŭpatrino)
- vice: (vico) viceprezidanto (vicprezidento)
[redaktu] La sufiksoj
- ach (-aĉ): hundo —> hundacho (hundaĉo)
- ad: (-ad) danso —> dansado (danco/dancado)
- ag: (-ad) martelo —> martelagar (martelo/marteladi)
- aj: (-aĵ) bela —> belajo (bela/belaĵo)
- al: (adjektivo) naturo —> naturala (naturo/natura)
- an: (-an) klubo —> klubano
- ar: (-ar) libro —> libraro
- ari: (-ant) sendar —> sendario (sendi/sendanto)
- atr: (-et, duba nuanco) blua —> bluatra (blua/blueta)
- e: (-kolor) oro —> orea (oro/orkolora)
- ebl: (-ebl) drinkar —> drinkebla (drinki-drinkleba)
- ed: (-simila) glaso —> glasedo (glaso/glassimila)
- eg: (-eg) richa —> richega (riĉa/riĉega)
- em: (-em) laboro —> laborema
- end: (-end) pagar —> pagenda (pagi/pagenda)
- er: (aro de malgrandaj eroj) fumar —> fumero (fumi/fumo)
- eri: (-aro) libro —> librerio (libro/libraro)
- es: (-ec) quala —> qualeso (kia/kieco)
- esk: (-ad) -savar —> saveskar (savi/savadi)
- esm: (-a) du —> duesma (dua)
- estr: (-estr) urbo —> urbestro
- et: (-et) rivero —> rivereto
- ey: (-ej) lektar —> lekteyo (legi/legejo)
- i: (-lando) rejo —> rejio (reĝo/reĝlando)
- id: (rilata al) linguo —> linguido (lingvo/lingva)
- ier (-ej) teo —> teiero (teo/tejo)
- if: (produkti, -ig) floro —> florifo (floro/florigi)
- ig: (-aĵ) fixar —> fixigo (fiksi/fiksaĵo)
- ik: (-a) daltonismo -> daltonismiko (daltonismo/daltonisma)
- il: (-il) telefonar —> telefonilo (telefoni/telefono)
- im: (-on) du —> duimo (du/duono)
- in: (-in) spozo —> spozino (edzo/edzino)
- ism: (-ism) reala —> realismo
- ist: (-ist) sociala —> socialisto
- iv: (-pova) nutrar —> nutrivo (nutri/nutropova)
- iz: (-ig) butro —> butrizar (butero/buterigi)
- op: (-op) quar —> quarope (kvar/kvarope)
- opl: (-opl) tri —> triopla
- oz: (-plena) danjero —> danjeroza (danĝero/danĝerplena)
- ul: (-ido) kato —> katulo (kato/katido)
- ur: (-aĵ) piktar —> pikturo (pentro/pentraĵo)
- uy: (-uj) violino —> violinuyo (violono/violonujo)
- yun: (-id) hundo —> hundyuno (hundido)
[redaktu] La nedefinitaj pronomoj
ula (io)|| nula (nenio) || irga || altra (alia) || kelka || singla (nura) || omna (ĉiu) || multa (multa)|| poka (malmulta) || plura (multa).
[redaktu] La numeroj
- 1–10: un, du, tri, quar, kin, sis, sep, ok, non, dek.
- 0 = zero, 100 = cent, 1.000 mil, 1.000.000 = miliono
- 13 = dek-e-tri (≈ 10 + 3)
- 20 = du-a-dek (≈ 2 · 10)
