تاجیک
از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد.
تاجیک نام گروهى از مردم ایرانی و فارسی زبان که در مشرق ایران زندگی می کنند. موطن تاجیک ها در سرزمین های امروزی افغانستان٬ تاجیکستان٬ ازبکستان٬ ایران٬ پاکستان و استان سین‌کیانگ در چین واقع است.
گاه نام های دیگری نطیر پارسی٬ پارسیوان (فارسیوان) و دهگان نیز بجای تاجیک بکار برده می شوند.
فهرست مندرجات |
[ویرایش] خاستگاه واژهٔ تاجیک و کاربرد آن
خاستگاه واژهٔ تاجیک نامعلوم است. شرح و بيان معنای این واژه تاریخی در چند مقالهٔ علمی تحلیل و بررسی شده است. به خاطر پیش گیری از بروز اشتباهات گمراه کننده لازم است تا دیدگاه های مختلف دانشمندان به طور فشرده در مورد تاریخ واژهٔ "تاجیک" درج شوند.
[ویرایش] فرضيه های مختلف تاريخی و جديد در باره ريشه شناسی واژهٔ تاجیک:
- تاجیک نام قبایل "دئی" بوده، پارتها و اشکانیان "دئی"، "تاجیک" و "دجیک" خوانده می شدند
- تاجیک از "تای" است و همريشه با کلمه یونانی "تگاس" به معنای پیشوا و "دديک"
- تاجيک از ریشه "تژی" در زبان سکایی است
- تاجيک همريشه است با نام مردم ايرانی "تات" (رد شده)
- تاجیک صفت منسوب است از واژه "تاج"
- تاجيک صفت منسوب است از نام قبيله عربی "طای" (رد شده)
- تاجیک صورت ديگری از "تازیک" و "تاژیک" به معنای "عرب" است (رد شده)
بر اساس چند پژوهش خاورشناسان تاریخ تشریح واژهٔ "تاجیک" در نیمه اول عصر ۱۹ مورد توجه دانشمندان غرب قرار داشته است. در سال ۱۸۲۳ م. کلاپروتا در یک مقاله اش "در مورد مردم بخارا" با استناد به تحقیقات به چاپ نرسیده ژ. سن مارتن آورده که "تاجیک" (فارسی زبانان ساکن فارس، افغانستان، تخارستان و ما وراء النهر) همان نام قبایل "دئی" بوده، پارتها و اشکانیان که "دئی"، "تاجیک" و "دجیک" خوانده می شدند، با این نامها یاد می گردیدند. سه شکل آوایی این نام "دئی"، "تاجیک" و "دجیک" از نگاه آواشناسی قابل قبول است. از این جا چنین برمی آید که پارتها خود را تاجیک می نامیدند.
گروهی دیگر از دانشمندان بر این باورند که تاجیک واژهٔ ایرانی شرقی است٬ که شاید توسط باشندگان آسیای میانه بر عرب های فاتح منطقه اطلاق می شده و ریشهٔ این واژه به طایفهٔ تازی (عرب) "طای" برمی گردد و این واژه از قرن یازدهم به بعد به مردم ایرانی مشرقی اطلاق می شده. این فرضيه با آوردن چندین دلیل قاطع در آغاز سالهای ۵۰ رد شد. یکی از دلیلهای استوار در مورد ارتباط نداشتن نام تاجیک با تازی (عرب)٬ نامیدن تاجیک بر ساکنان آسیای میانه (همسایگان مردم چین) و (حتی باشندگان داخل ایران) توسط تبتی ها می باشد که این دلیل قبلا نامعلوم بود.
دانشمند دیگر آ. برشتام پیدایش نام تاجیک را قبل از دوران عرب دانسته آن را به زبان تاجیکی کهن مردمان تخارستان به هزارساله قبل از میلاد نسبت می دهد و نام تاجیک را از ریشه "تژی" در زبان سکایی می داند.
عده ای از دانشمندان غرب و چند تن از دانشمندان روس بر اساس شکل فارسی میانه واژهٔ تاجیک یا تازیک به معنای "عرب" نام تاجیک را نیز به عرب نسبت داده اند. اما این همگونی یا شباهت آوایی در ربط دادن نام این دو مردم مختلف را گروه دیگر دانشمندان با آوردن دلیلها رد می کنند.
ارتباط نام تاجیک با "تات" نیز از نگاه زبان شناسی و تاریخی رد گردیده است. در تحقیقات بعدی در رابطه با واژهٔ تاجیک٬ بنیاد ایرانی این واژه را همچون نام مردمان آریایی این سرزمین ثابت می کند. فرهنگنامه های پارسی دری یا کلاسیک نیز در شرح نام تاجیک معلومات آورده اند که ذکر چندی از آنها به خاطر ارتباط نداشتن آن به "تازی" به معنای عرب مهم می باشد. از جمله "تازیک – غیر عرب و غیر ترک" (شرفنامه منیری)؛ "تازیک و تاژیک بر وزن و معنی تاجیک است که غیر عرب و ترک باشد" (برهان قاطع)؛ "طایفه غیر عرب باشد"، "آن که ترک و مغول نباشد، "در لغات ترکی به معنی اهل فارس نوشته اند" (غیاث اللغات، آنندراج). در برخی فرهنگ نامه ها شرح دیگر این نام نیز جای دارد.
در لغتنامهٔ انگلیسی آکسفورد تاجيك را "یک پارسی" و کسی که نه عرب و نه ترك باشد٬ تعریف شده است.
بهرحال٬ اثبات اینکه واژهٔ تاجیک پیش از تسخیر آسیای میانه توسط ترکان کاربرد داشته بسیار مشکل است و اینکه از قرن پانزدهم به بعد باشندگان ایرانی منطقه خود را تاجیک می نامیدند تا خودشان را ترک ها تمیز دهند. همنچنان که شاعر میر علیشیرنوایی هم این را گفته است.
در ادبیات ترکی-فارسی فاتحان تیمور و بابر٬ واژهٔ تاجیک به منشی های فارسی زبانی اطلاق می شده که به زبان عربی تحصیل کرده اند. در دورهٔ صفوی٬ "تاجیک" به مدیران و نجیب زادگان دربار اطلاق می شده که به جنبش قزلباش مرتبط بودند.
استاد محیط طباطبائی پژوهشگر و محقق تاریخ ایران می فرماید : "ایرانیان را در جنوب سرزمین پهناور ایران بزرگ به جهت تمایز از اقوام عرب، عجم می نامیدند و همان قوم بزرگ ایرانی در شمال ایران زمین و به منظور تشخیص از اقوام ترک، تاجیک نامیده می شد. پس تاجیک همان عجم و پارسی زبان است."
به گفته میرزا شکورزاده، پژوهشگر تاجیک و نویسندهٔ کتاب "تاجیکان در مسیر تاریخ" ، بر اساس پژوهشها مردم پارسیگوی در بسیاری از نقاط آسیای میانه، ایران و افغانستان و حتی کشمیر و کاشغر خود را "تاجیک" معرفی کرده اند. واژه "تاجیک" در ادبیات کلاسیکی فارسی زیاد کاربرد شده و کاربرد آن غالبا در برابر ترک و عرب صورت گرفته است:
مثلا سعدی می گوید:
شاید که به پادشاه بگویند، ترک تو بریخت خون تاجیک.
و یا جامی اشاره ای دارد در باره علیشیر نوایی که:
او که یک ترک بود و من تاجیک، هردو داشتیم خویشی نزدیک.
و باز سعدی در جای دیگر می گوید که:
نگار ترک و تاجیکم کند صد خانه ویرانه، به آن چشمان تاجیکانه و مژگان ترکانه.
همین طور، وقتی که ما به متون چه نثر و چه نظم فارسی مراجعه می کنیم، درمی یابیم که در تمامی این متنها، از روزگار سعدی به دوران ما، کلمه "تاجیک" جایگزین کلمه "فارس" و "فارسی زبان" بوده است. نه کلمه "فارس" یا "ایرانی" یا "فارسی زبان" بلکه محض کلمه "تاجیک کاربرد شده است."
بر این اساس واژهٔ تاجیک می تواند مترادفی برای «پارسی» باشد. اگر چه همهٔ تاجیک ها لزوماً پارسی نیستند. تاجیک ها زیرگروهی از اقوام ایرانی‌زبان هستند.
[ویرایش] ریشهٔ نیاکانی تاجیک ها
تاجیک ها اقوام آریایی هستند که ۲۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح در آسیای میانه و باختر (بلخ امروزی) مستقر شدند. ریشهٔ نیاکانی تاجیک ها به ایرانیان شرقی یعنی باختری ها٬ سغدی ها٬ پرنی ها و داها می رسد٬ این بدین معناست که نیاکان تاجیک ها در عهد باستان به زبان پارسی کهن یعنی زبان کهن ایرانی جنوب غربی سخن نمی گفتند بلکه زبانهای شرقی ایرانی نظیر سغدی، باختری، خوارزمی، سکایی و دیگر رایج بودند. کاربرد زبان پارسی (دری) توسط تاجیک ها به دوران گسترش امپراتوری ساسانیان و متعاقباً انقراض آن بوسیلهٔ عربهای مسلمان برمی گردد که تعداد زیادی از پارسیها به آسیای میانه و حتی به چین پناه می برند. عده ای از این پارسیها به حیث جنگجویان تازه مسلمان شده و برای ترویج اسلام به این منطقه وارد می شوند. نتیجهٔ این مهاجرت های گستردهٔ پارسیها (مسلمان و غیر مسلمان) است که تاجیک ها علاوه بر اشتراک نیاکانی ایرانی-شرقی٬ ریشهٔ نیاکانی پارسی مهم نیز دارند. به گفتهٔ ایران شناس ریچارد نلسن فرای٬ مهاجرت پارسیها به آسیای میانه آغاز (پیدایش) مردم تاجیک است و پارسیها نیاکان اصلی تاجیک ها هستند.
[ویرایش] موطن تاجیک ها
تاجیک ها گروه های عمدهٔ قومی در تاجیکستان٬ شمال شرق افغانستان بویژه در شهرهای کابل٬ مزار شریف و هرات هستند. در ازبکستان بیشترین جمعیت شهرهای سمرقند و بخارا را تشکیل می دهند و به شمار زیاد در استان سرخان‌دریا در جنوب و در امتداد سرحدات شرقی ازبکستان با تاجیکستان زندگی می کنند. در گذشته تاجیک ها در مناطق وسیعتری از آسیای میانه سکنی داشتند ولی بسبب تهاجم گستردهٔ ترکان از شمال و شرق به این منطقه جابجا شدند.
امروزه تاجیک ها حدود ۷۹٫۹ % جمعیت تاجیکستان و بین ۲۵-۳۰ % جمعیت افغانستان را تشکیل می دهند. بر اساس آمار رسمی ازبکستان تاجیک ها ۵ % جمعیت کل این کشور را شامل هستند. اگر چه این تعداد مشمول بر آن دسته از تاجیک هایی که زبان مادریشان ازبکی است و تاجیک هایی که بدلایل مختلف خودشان را ازبک معرفی می کنند٬ نمی باشد. بر این اساس تاجیک ها شاید حدود ۱۵ تا ۳۰ % جمعیت ازبکستان را تشکیل دهند.
تخمین زده می شود حدود ۵۰۰،۰۰۰ تا یک میلیون تاجیک در غرب پاکستان (استان مرزی شمال غربی) زندگی کنند که بخاطر جنگ پناه آورده اند و بقیه باشندگان بومی مناطق مختلف از جمله چترال (رجوع شود به زبان واخی) و شمال کشمیر هستند.
اگر چه بدخشان٬ تخار٬ کاپیسا٬ بلخ٬ جوزجان٬ پروان٬ کابل٬ غزنی٬ غور٬ فراه و هرات مناطق عمدتاً تاجیک نشین نامیده می شوند اما تاجیک ها تقریباً در همهٔ ولایات افغانستان زندگی می کنند. مناطق شمالی و مرکزی لغمان٬ سرخرود در ننگرهار٬ گردیز در پکتیا٬ اورگون در پکتیکا و نواحی توپخانه در قندهار مناطق تاجیک نشین یا دری زبان هستند. در ولایات لوگر٬ وردک و غزنی افغانستان٬ کم و بیش٬ یک یا دو سوم جمعیت این مناطق را تاجیک ها تشکیل می دهند.
[ویرایش] ویژگی های ظاهری
از دیدگاه ظاهری٬ بیشتر تاجیک ها متعلق به نژاد مدیترانه ای هستند که شاخه ای از نژاد سفید (قفقازی) محسوب می شود. با اینکه متوسط تاجیک ها دارای مو و چشمان تیره با پوست میانگین تا سپید هستند٬ رنگ مو و چشمان روشن در بین آنان کمیاب نیست٬ به ویژه در مناطق کوهستانی مانند بدخشان. برخی از تاجیک های آسیای میانه دارای آمیزهٔ ترکی-مغولی هستند٬ در حالیکه تاجیک های کوهستان نشین مناطق دورافتاده بیشتر به باشندگانی شبیه هستند که پیش از تازش و مهاجرت ترکان و مغولان می زیسته اند. همچنین اقلیت کمی از تاجیک های افغانستان دارای آمیزهٔ ترکی-مغولی (شاید بدلیل آمیزش با هزاره ها و یا ازبک ها) هستند. برعلاوه٬ تاجیک ها اغلب از دستهٔ خویشاوند خود "پارسیوان" (فارسیوان) بخاطر تفاوت های مذهبی و ظاهری تفکیک می شوند.
[ویرایش] زبان
نوشتار اصلی: فارسی
زبان تاجیک ها فارسی است که در افغانستان٬ دری و در تاجیکستان٬ تاجیکی نامیده می شود. فارسی زبانی هندواروپائی از شاخهٔ هندوایرانی و زیرشاخهٔ زبانهای ایرانی است. فارسی تاجیکی زادهٔ زبان فارسی است که همراه با دری از لهجه‌های شرقی فارسی محسوب می شوند.
در تاجیکستان٬ زبان روسی نیز در امور دولتی و تجاری بطور گسترده کاربرد می شود.
[ویرایش] دین
اکثریت تاجیکان پیرو مذهب سنی اسلام هستند٬ اگر چه اقلیت های کوچک اسماعیلی و شیعه دوازده امامی نیز در دسته های پراکنده وجود دارند. علاوه بر این٬ جوامع کوچک یهودی (مشهور به یهودیان بخارایی) از دوران باستان در شهرهای سمرقند و بخارا٬ و به تعداد کمتر در شهرهای هرات و کابل و جاهای دیگر زیسته اند. در قرن بیستم یهودیان تاجیک به کشورهای اسرائيل و ایالات متحده آمریکا مهاجرت می کنند٬ اگر چه بیشتر این مهاجران پیوندهای خود با زادگاهشان را حفظ کرده اند. علیرغم ظهور مسیونرهای (مبلغین) مسیحی در آسیای میانه از زمان فروپاشی شوروی٬ جمعیت تاجیکان مسیحی تقریباً وجود ندارد.
[ویرایش] تحولات اخیر
فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و جنگ های داخلی در افغانستان باعث احیای ملی گرایی تاجیکان در منطقه شده است. به ویژه تاجیکستان نقطهٔ کانونی این حرکت بوده. دولت تاجیکستان با آگاهی تمام کوشیده است تا میراث امپراطوری سامانیان٬ نخستین حکومت تاجیک مسلط بر منطقه پس از حملهٔ اعراب را دوباره زنده کند.
[ویرایش] تاجیک ها در چین
تاجیکان یکی از ۵۶ ملیت رسماً شناخته شده در جمهوری خلق چین هستند. این گروه با جمعیت ۴۱،۰۲۸ (۲۰۰۰)٬ عمدتاً در استان غربی سین‌کیانگ چین زندگی می کنند و ۶۰ % آنان در بخش خودمختار تاجیک نشین تاش قُرغان(تاشکورغان) باشنده هستند. برخی از پژوهشها آنان را مجموعه ای از چندین گروه قومی ایرانی شرقی می پندارند که منسوب٬ اما متفاوت از آن٬ به تاجیک های تاجیکستان می باشند.
[ویرایش] جستارهای وابسته
- زبان فارسی
- فرهنگ فارسی
- اقوام ایرانی‌زبان
- اقوام فارسی‌زبان
- پارسیوان
- سامانیان
[ویرایش] منابع
- ویکی پدیای انگلیسی
- سایت فارسی بی بی سی
