Romeinske Ryk
From Wikipedy
It Romeinske Ryk (Latynsk: Imperium Romanum) wie in steat die ûntstie likernôch yn it begjin fan de jiertelling en lang om let yn 395 wer útinoar foel. It ryk bestie út it hiele gebiet rûnom de Middellânske See en omklamme ek West-Jeropa bûten Ierlân en Skandinavië (sjoch kaart). It wie de opfolger fan de Romeinske Republyk en hie Rome as sintrum fan de macht.
Ynhâld |
[bewurkje seksje] Oarsprong en útwreidzjen
It ferskil tusken de Republyk en it Ryk wie benammen fan politike aard. De Romeinske steat is ûntstien út de polis fan Rome yn it gea fan Latium yn Itaalje, neffens de leginde stifte yn 753 f. Kr. troch Romulus en Remus. Yn de, neffens de Romeinske oerlevering twahûndert fyftich jier duorjende (753 - 509 f. Kr.) keningstiid, binne der nei Romulus noch seis (gruttendiels legindaryske) keningen west. Yn 509 f. Kr. waard kening Tarquinius Superbus de stêd útjage. Hy hie troch syn tirannyke gedrach in grutte haat oer him hinne ropt. Hjirnei waard de stêd in republyk mei in bjusterbaarlike kriichsmasine en in goed rinnend systeem fan ynstellings en wetten. Yn in pear ieuwen waard Itaalje ferienigje ûnder Romeinske lieding. Dit barde troch bûnsgenoatskippen oan te gean mei buorfolken mar ek troch agressive ekspânsje-oarloggen. Fânút Itaalje oermastere Rome it hiele Middellânske See gebiet. Earst wie Kartago oan bar. Dernei waard de hellenistyske steaten yn it easten en súdeasten fan de see ûnderwurpen. Op it selde stuit kaam ek West-Jeropa ûnder Romeinsk gesach. It ryk waard dertroch sa grut dat de
republikeinske struktueren net mear tarikkend wienen. De oergong nei it keizerryk wie in tiid mei in protte argewaasje. Caesar en Augustus stiften in ryk dat ûnder keizer Trajanus syn grutste omfang krije soe. It rikte fan Skotlân ta Mauritaanje, fan dêr oan't Soedan en de Iraanske heechlannen, Georgje, de Krim, lâns de Donau en de Ryn oan de Nederlânske kust ta.
[bewurkje seksje] Bestjoer
Yn dit gigantyske ryk waard in protte talen sprutsen, mar twa talen wienen fan algemien belang: it Latyn yn it westen en it Gryks yn het hellenistyske easten. De bestjoerders en de yntellektuele elite spruts beide talen as lingua franca.
De Romeinen behearsken dit grutte gebiet troch in "ferdiel en hearsk" polityk. Guon boargers dy't loyaal meiwurken krigen it fel begearde Romeinsk boargerrjocht. Opmerklik yn dit ferbân is de wize wêrop de Romeinen mei harren kultuer en godstsjinst omgongen: de Romeinen namen "nije" goden fan ynlive folken maklik op in harren "Pantheon" en salang men de keizer (Rome) erkende (en de dêrby hearende plichten neikaam) koe men fjirder mei de eigen kultuer en godstsjinst neist oaren libje. Bûten in superieur leger wie dit in grûnslach foar de "Pax Romana" die ieuwenlang in wisse rêst brocht en de hannel en wittenskip befoardere.
[bewurkje seksje] Partsjen fan it ryk
Troch it ôfgryslik gebiet dat it Ryk bestrike, waard it hieltyd slimmer it hiele ryk as ienheidsteat ta bestjoeren. Foaral om't de ferskate provinsjes útienrinnende behoefte en problemen hienen dy't in ferskate oanpak hoege. Om't jier 300 waard dêrom it Ryk bestjoerlik ferdield yn in Grykstalig eastlik part en Latynsk westlik part. It doel wie dat it ryk nei bûten ta as in ienheid funksjoneare bliuwe soe ûnder in inkel regear, mar yntern en dan foaral op militêr-definsyf, ekonomysk en belestinggebiet, soenen de twa dielen safolle mooglik foar harren sels soargje. Nei ferrin fan tiid evoluearre dit systeem nei in de facto ferdieling. In 330 waard troch keizer Konstantyn de Grutte ek de haadstêd fersetten fan Rome nei Byzantium yn it ekonomysk en militêr wichtige eastlik part. Byzantium waard omdoopt ta Nova Roma mar wie al gau better bekend as Konstantinopel (=De stêd fan Konstantyn). Yn 395 wie it ryk foargoed ferdield yn in westlik en eastlik part. Konstantinopel bleau de algemien erkende haadstêd fan it eastlike part mar yn it westen wiksele de haadstêd inkele keren. Dit joech ek de ûnwisse tastân yn it West-Romeinske Ryk oan. Nei Rome waard efterinoar Milaan, Trier en Ravenna haadstêd fan it West-Romeinske ryk.
De komst fan it kristendom betsjutte in grutte omkear foar it Ryk. Nei yn earsten swiere ferfolgings fan de kristenen omdat dizzen gjin goddelike eare oan de keizers en de Romeinske goaden bewize woenen, waard it kristendom yn 313 troch Konstantyn erkend en yn 392 troch keizer Theodosius I sels oant steatsgodstjinst ferheven. Doe waarden de rollen omkeard en brutsen der foar net-kristenen swiere tiden oan.
[bewurkje seksje] De ein fan fan it West-Romeinske Ryk
Yn de earste ieuwen waard der al folken opnommen yn it ryk mei de status fan fouderati. Fan ôf de 4e ieu barde dit hieltyd faker. Benammen in protte Germaanske folken krigen tastimming harren te festigjen yn it Romeinske ryk. As foederati krigen sy beskerming yn ruil foar militêre tsjinstferliening. Sy leveren helptroepen foar de legioenen en koenen opgong meitsjen yn it leger. In protte bekende Germaanske oanfierders dy’t letter yn opstân kamen tsjin Rome, lykas Arminius, Julius Civilis en Alarik – begûn harren karriêre yn it Romeinske leger. De foederati wienen ek net hieltyd betroud, benammen de opstân fan de Fisigoaten yn 395 soarge foar yn protte oerlêst yn it ryk.
Troch opstannen en reboelje yn de 5e ieu sette de Romeinske hearskippij harren fjirder del en waarden de fouderati yn it westlik ryk hieltyd ûnôfhinkliker. Sy kamen wol gauris yn opstân en likernôch 455 ûntstie der yn situaasje dat it sintraal gesach gjin belestingsinten mear binnen krige. De lokale Romeinske autoriteiten waard oan de kant skoud en fouderati as de Fisigoaten en de Bourgonden namen it heft sels yn hannen, hja stifte eigen keninkriken.
Yn it leger fûn in parallelle untwikkeling plak. Sûnt de helte fan de 5e ieu waard de militêre sterkens fan it leger sawat hielendal basearre op fouderati ienheden. Yn 451 koe Attila de Hun allinnich ferslein wurde mei help fan de fouderati (dy't de Fisigoaten, Bourgonden, Franken en Alanen omklamme). Op it lêst wie ien fan dizze fouderati, de Germaanske stam fan de Herulen, ferantwurdlik foar it ein fan it West-Romeinske Ryk. Harren lêste keizer Romulus Augustulus waard yn 476 ôfset troch de opperbefelhawwer fan it leger, de Germaan Odoaker.
