Samísk tungumál
Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
| Samíska (Sámegiella) | |
|---|---|
| Talað hvar: | Noregur, Svíþjóð, Finnland og Rússland |
| Heimshluti: | Norður-Evrópa, Sápmi |
| Fjöldi málhafa: | u.þ.b. 20,000 |
| Sæti: | Ekki meðal 100 mest notuðu |
| Ætt: | úrölsk mál finnsk-úgrísk mál |
| Opinber staða | |
| Opinbert tungumál: | Ekkert. Viss vernd á vissum landfræðilegum svæðum í Noregi, Svíþjóð og Finnlandi. |
| Stýrt af: | Samísku málnefndinni |
| Tungumálakóðar | |
| ISO 639-1: | se (Norðursamíska) |
| ISO 639-2: | sma, sme, smi, smj, smn, sms |
| SIL: | LKS, LPB, LPC, LPD, LPI, LPL, LPK, LPR, LPT, LPU, SIA |
| Tungumál – Listi yfir tungumál | |
| Þessi grein gæti innihaldið hljóðfræðitákn úr alþjóðlega hljóðstafrófinu í Unicode. | |
Samíska er samheiti á þeim tungumálum sem töluð eru af sömum í Noregi, Svíþjóð, Finnlandi og Rússlandi. Samískt mál var áður kallað lappneska en það þykir sömum niðurlægjandi hugtak á sama hátt og hugtakið lappi.
Samísku tungumálunum skipt í þrjú málsvæði: austursamísku, miðsamísku og suðursamísku. Það er eftirtektarvert að markalínur samísks málsvæðis liggja aldrei samhliða landamærum.
Austursamísku málunum tilheyra enaresamíska, sem er töluð í Finnlandi umhverfis vatnið Enare träsk, og skoltsamíska sem töluð er bæði í Finnlandi og Rússlandi. Önnur mál, sem töluð eru á Kólaskaga, eru kildinsamíska, akkalasamíska og tersamíska. Miðsamísku má skipta upp í norðursamísku og lulesamísku. Norðursamísku tilheyra sjávarsamíska, sem er töluð á strandsvæðum Noregs, finnmerkursamíska, sem er töluð í Finnmörku í Noregi (m.a. Kautokeino og Karasjokk) og nærliggjandi svæðum í Finnlandi (m.a. Utsjoki) og tornesamíska sem töluð er fyrir norðan Gällivare í Svíþjóð og á nærliggjandi svæðum í Finnlandi og Noregi. Önnur miðsamísk mál eru lulesamíska, sem töluð er í Jokkmokk í Svíþjóð og við Tysfjord í Noregi, og arjeplogssamíska sem er töluð á Arjeplogssvæðinu. Til suðursamísku málanna heyra umesamíska, töluð í Vesturbotni, og hin eiginlega suðursamíska sem er töluð í Suður-Vesturbotni og á Jämtlandi í Svíþjóð.
Norðursamísku tala 16-18.000 manns í Finnlandi, Noregi og Svíþjóð, þar af u.þ.b. 9-10.000 í Noregi, 5-6.000 í Svíþjóð og u.þ.b. 2.000 í Finnlandi. Næstum því 85-90% þeirra sem tala samísku tala norðursamísku.
[breyta] Málfræðiágrip
Samískan er afar fjölbreytt mál. Sagnirnar beygjast eftir frumlaginu og fá þar með níu mismunandi myndir í nútíð vegna þess að í samísku er ekki einungis eintala og fleirtala heldur einnig tvítala.
Í samísku er einstakt fyrirbrigði, svo kölluð víxl í lengd og gildi hljóðs, πað þýðir að samhljóðar í kjarna orða breytast við beygingu annaðhvort að lengd eða að eiginleika t.d. loddi fugl – lotti fuglsins. Mörg dæmi eru til um samhljóðavíxl sem skipta máli við beygingar á sögnum og nafnorðum.
Í samísku fá fallorð, þ.e. nafnorð, lýsingarorð, fornöfn og töluorð, mjög oft mismunandi beygingarmyndir í stað forsetninga, t.d. váris (á fjöllum) sem er beygingarmynd (staðarfall) af várri (fjöll). Í samísku eru sjö föll. Í norðursamísku hafa eignarfalls- og þolfallsmyndirnar fallið saman.
Enginn greinir er í samísku, hvorki ákveðinn né óákveðinn og t.d. getur sápmi þýtt Sami, Saminn eða einn Sami en þýðingin fer eftir samhenginu.
[breyta] Ritmál
Fyrsta samíska bókin var prentuð Árið 1619 var fyrsta samíska bókin gefin út, stafrófskver og messubók á suðursamísku. Flestar bækur, sem gefnar voru út á samísku á nítjándu öld, voru þýðingar á biblíunni eða öðrum kirkjubókum. Á áttunda áratugnum þróaði Samíska málnefndin sameiginlega stafsetningu fyrir norðursamísku í Noregi, Svíþjóð og Finnlandi. Hún var viðurkennd af Norrænu Samaráðstefnunni og hefur frá því árið 1979 verið notuð í löndunum þremur.
