Samea lingvo
El Vikipedio
Sameaj lingvoj estas lingv(ar)o parolata de la sameoj en nordaj Norvegio, Svedio, Finnlando kaj Rusio (Kola duoninsulo). Almenaŭ 33000 sameoj parolas la samean, plej multaj la nord-samean. "La samea lingvo" (konsiderata kiel unu sama lingvo) estas oficiale rekonata kiel minoritata lingvo en Svedio.
La samea(j) lingvo(j) apartenas al la Finno-Ugra grupo de la Urala lingvofamilio.
Sameaj vortoj en Esperanto: Samea, boaco (samee "boazo" - tiu besto ja ankaŭ dum jarcentoj estas bazo de samea vivo), jojko
Enhavo |
[redaktu] Klasifiko de sameaj lingvoj
Ekzistas 11 diversaj sameaj lingvoj (9 estas nuntempe parolataj), kiuj estas grandparte nekompreneblaj inter si. Ili dividiĝas al du ĉefaj grupoj, orientaj kaj okcidentaj sameaj lingvoj. Apudaj lingvoj foje similas unu la alian multe, sed en kelkaj kazoj estas granda diferenco eĉ ĉe apudaj lingvoj. Ses plej grandaj lingvoj havas skribitan formon. La taksoj pri la nombro de parolantoj varias multe. Sameaj lingvoj de okcidento al oriento estas jenaj:
Okcident-sameaj lingvoj
- sudsamea lingvo (ĉ. 300 parolantoj) en Svedio kaj Norvegio (1 sur la mapo)
- ume-samea lingvo (ĉ. 20 parolantoj) en Svedio (2 sur la mapo)
- pitime-samea lingvo (ĉ. 20 parolantoj) en Svedio (3 sur la mapo)
- lule-samea lingvo (ĉ. 1 500 parolantoj) en Svedio kaj Norvegio (4 sur la mapo)
- nord-samea lingvo estas la plej granda el sameaj lingvoj kaj havas ĉ. 30 000 parolantojn en Norvegio, Svedio kaj Finnlando. (5 sur la mapo)
- kemi-samea lingvo (mortinta en 19-a jarcento, nur kelkaj skribitaj fragmentoj konserviĝis)
Orient-sameaj lingvoj
- anar-samea lingvo (anarâškiellâ), ĉ. 300 parolantoj en Finnlando (7 sur la mapo)
- skolt-samea lingvo (sää´mǩiõll), ĉ. 300 parolantoj en Finnlando kaj eventuale 20 - 30 parolantoj en Rusio. (6 sur la mapo)
- akala-samea lingvo (la lasta parolanto mortis en 2003)
- kildin-samea lingvo (самь Кӣлл; ĉ. 650 parolantoj en Rusio) (8 sur la mapo)
- ter-samea lingvo (ĉ. 6 parolantoj, malaperanta). (9 sur la mapo)
En iuj fontoj estas krome menciata kainu-samea lingvo, kiu estis parolata pli sude en Finnlando kaj Karelio. Tamen multaj sameoj ne parolas la samean.
[redaktu] Ecoj
En la Samea oni kutime ne distingas inter maskla kaj ina pronomoj (kiel ĉe ri de la riistoj). Difina artikolo ne ekzistas, nek distingo inter pluralo kaj singularo ĉe substantivoj. Verboj flekcias malsame laŭ la aganto, ĉu estas mi, vi, aŭ "ri". Ankaŭ ekzistas specifaj flekcioj por neaj verboj. iv - ne, mi ne, i - vi ne, ij - ili ne, "ri" ne
La Samea enhavas multajn vortojn pri naturo kaj pri boacado. Ekzistas aro da vortoj por "neĝo". Tiel eblas priskribi la aspekton kaj konsistecon de neĝo. Samas pri pejzaĝoj, por priskribi montojn, akvofalojn ktp. En la boacado oni havas multe da vortoj por "boaco", por priskribi aĝon, sekson, koloron ktp. de boaco.
Same kiel ĉe aliaj lingvoj oni enkondukas fremdajn neologismojn en la Samean, kaj dum la 20-a jarcento oni enigis multajn novajn vortojn, laŭ la teknika kaj socia evoluoj. En la Lulea Samea, ekzemple, plejmultaj fremdvortoj ekhavas finaĵon -a: presidentta, departemennta, kultuvrra, studenta, e-poassta ("retpoŝto"), webba ("reto", laŭ la Angla web).
[redaktu] Alfabetoj
Sameaj lingvoj uzas plivastigitan latinan alfabeton. Unuaj provoj skribi la samean estis faritaj jam en fino de 18-a jarcento, sed la evoluon de skriba formo malhelpis manko de unueca ortografio. Nur en 1978 la nord-samea ricevis unuecan ortografion, kiu estas uzata en ĉiuj tri landoj.
| Nord-samea: | Áá Čč Đđ Ŋŋ Šš Ŧŧ Žž | |
| Anar-samea: | Áá Ââ Ää Čč Đđ Šš Žž | |
| Skolt-samea: | Áá Ââ Čč Ʒʒ Ǯǯ Đđ Ǧǧ Ǥǥ Ǩǩ Ŋŋ Õõ Šš Žž Åå Ää ( | moliga signo ´) |
| Lule-samea en Svedio: | Áá Åå Ńń Ää | |
| Lule-samea en Norvegio: | Áá Åå Ńń Ææ | |
| Sud-samea en Svedio: | Ää Öö Åå | |
| Sud-samea en Norvegio: | Ææ Øø Åå |
Kildin-samea lingvo uzas plivastigitan cirilan alfabeton: Аа Ӓӓ Бб Вв Гг Дд Ее Ёё Жж Зз Ии Йй Ӣӣ Кк Лл Ӆӆ Мм Ӎӎ Нн Ӊӊ Ӈӈ Оо Пп Рр Ҏҏ Сс Тт Уу Фф Хх Цц Чч Шш Щщ Ъъ Ыы Ьь Ҍҍ Ээ Ӭӭ Юю Яя Јј Ѣѣ ʼ.
[redaktu] Specimenoj:
La Patro Nia:
Nord-Samea:
- Aççe min, don,
- gutte læk almin.
- Basotuvvus du namma.
- Bottus du rika.
- Shaddus du datto, moft almest,
- nuft maidai ædnam alde.
- Adde migjidi odna bæive min juokkebæivalash laibbamek.
- Ja adde migjidi min velgidæmek andagassi,
- nuftgo migis addep min velgolazhaidasamek andagassi.
- Ja ale doalvo min gæççalusa sisa.
- Mutto bæste min bahast erit.
- Dastgo du læ rika ja fabmo ja gudne agalashvutti.
- Amen
Lulea Samea:
- Náv råhkålihtit:
- Áhttje mijá
- guhti le almen.
- Ájlistuvvus duv namma.
- Båhtus duv rijkka.
- Sjaddus duv sidot gåk almen,
- nåv aj ednamin.
- Vatte midjij uddni mijá bäjvvásasj lájbev.
- Ja luojte midjij suttojdimme ándagis,
- nåv gåk mij aj luojttep mijá velgulattjajda.
- Ja ale mijáv gähttjalibmáj lájddi,
- ájnat várjjala mijáv bahás.
- (Juhte duv le rijkka ja fábmo ja herlukvuohta ihkeven ájggáj.)
- Amen.
[redaktu] Ekzemploj pri vortaj diferencoj inter sameaj lingvoj:
| lingvo | nordsamea | sudsamea | lulesamea | anarsamea | skoltsamea |
| Kantocigno | Njukča | njuktje | sjnjuktja | njuhčâ (jesmi) | njuhčč |
| Reĝa aglo | Goaskin | aarhtse, sååjte | goasskem | kuáskim | kuä'cǩǩem |
| Nikteo | Skuolfi | vaarhuge, jïjsenledtie | guvggo | skyelfi, jievjâoppuv | tuõddârhõ'ppi |
Fonto: Samelingva birdovortaro
