Ð¨Ñ‹Ò£Ò“Ñ‹Ñ Ñ…Ð°Ð½
УикипедиÑдан
ТÑмуджин | ||
---|---|---|
ШыңғыÑхан | ||
![]() |
||
Орнауы | 1206—27 | |
Таққа көтерлуі | 1206 | |
Толық аты | ТÑмуджин Борджигин | |
БаÑқа лауазымдары | Ұлы хан | |
Туғаны | 1162 Делүүн-Болдог, Хенти аймағы, ÐœÐ¾Ò£Ò“Ð¾Ð»Ð¸Ñ |
|
ÒšÐ°Ð¹Ñ‚Ñ‹Ñ Ð±Ð¾Ð»Ò“Ð°Ð½Ñ‹ | 1227 ж. тамыздың 18-Ñ– Тангұт |
|
Жерленгені | ? | |
СоңғыÑÑ‹ | Үгедей | |
Жұбайы | бәйбише: Бөрте; тоқалдар: Құлан, ЙіÑүген, ЙіÑуи, Ñ‚.б. | |
Ұрпақтары | Жошы, Шағатай, Үгедей, Төле, т.б. | |
Әулеті | Борджигин үйі | |
ÐтаÑÑ‹ | ЕÑүхей батыр | |
ÐнаÑÑ‹ | Өулен |
Ð¨Ñ‹Ò£Ò“Ñ‹Ñ Ñ…Ð°Ð½ (моңғолша: Ð§Ð¸Ð½Ð³Ð¸Ñ Ð¥Ð°Ð°Ð½; өз аты — моңғолша: ТÑмүүжин) — ÐзиÑда тұңғыш Ð±Ñ–Ñ€Ñ‚Ò±Ñ‚Ð°Ñ Ð¼ÐµÐ¼Ð»ÐµÐºÐµÑ‚ құрушы, өз заманының аÑа ірі Ó™Ñкери және мемлекет қайраткері. Ежелгі ру баÑшыÑÑ‹ ЕÑүхей батырдың отбаÑында туған.
Мазмұны[жаÑÑ‹Ñ€] |
[өңдеу] Мемлекет құруы
Өзінің Ó™Ñкери таланты арқаÑында және дұшпандарының әлÑіздігі мен бытыраңқылығын пайдаланып, 1183—1204 жж. өкімет билігі үшін күреÑте негізгі жауларын — Меркіт тайпаÑының көÑемі Тохтадан баÑтап, Ðайман тайпаÑының баÑшыÑÑ‹ ТаÑн ханға дейін — талқандады да, кең-байтақ территориÑны баÑып алды, Ñөйтіп онда мекендейтін көптеген ру-тайпалық одақтардың бірден-бір билеушіÑÑ– болды.
ОÑÑ‹ жеңіÑтері және тайпа көÑемдерін өз маңына топтаÑтыруға бағытталған бірÑыпыра әлеуметтік шараларды жүзеге аÑыруы нәтижеÑінде ТÑмуджин дала ақÑүйектері құрылтайының шешімімен 1206 жылы барлық тайпалардың ұлы ханы болып жариÑланды да, Â«Ð¨Ñ‹Ò£Ò“Ñ‹Ñ Ñ…Ð°Ð½Â» (түркі тілдеріндегі «теңіз» деген Ñөзден шыққан деп еÑептеледі) лауазымын алды.
[өңдеу] Ішкі ÑаÑÑаты
Ішкі ÑаÑÑатта Ð¨Ñ‹Ò£Ò“Ñ‹Ñ Ñ…Ð°Ð½ мемлекетті баÑқару Ñ–Ñін бір орталыққа бағындыруға күш Ñалды, түркі-моңғол тайпаларын «мыңдық» деп аталатын Ó™Ñкери-әкімшілік бөліктерге бөлді (өйткені хан талабы бойынша, бұл бөліктердің әрқайÑÑ‹ÑÑ‹ 1000 атты Ó™Ñкер беруге тиіÑÑ‚Ñ– болды). Ð¨Ñ‹Ò£Ò“Ñ‹Ñ Ñ…Ð°Ð½ бұларды жайылым жерлерімен қоÑа өз туыÑтары мен ноÑндарға еншіге бөліп берді.
Ұлы хан жазбаша Ñ–Ñ Ð¶Ò¯Ñ€Ð³Ñ–Ð·ÑƒÐ´Ñ– ұйымдаÑтырды. 1206 жылы ол әдеттегі құқық (Ұлы жаÑақ) ережелерін бекітті.
Мемлекет ішіндегі наразылықтарды баÑу үшін 10 мың адамдық жеке Ð³Ð²Ð°Ñ€Ð´Ð¸Ñ (кÑшиг) құрды.
[өңдеу] Ó˜Ñкери құрылыÑÑ‹
Ó˜Ñкерде өте қатаң тәртіп орнатты: Ñәл кіналы немеÑе қорқақтық көрÑеткен Ó™Ñкери адамдар өлім жазаÑына кеÑілді. Ð¨Ñ‹Ò£Ò“Ñ‹Ñ Ñ…Ð°Ð½ Ó™Ñкери ÑÑ‚Ñ€Ð°Ñ‚ÐµÐ³Ð¸Ñ Ð¼ÐµÐ½ тактикада мұқиÑÑ‚ барлау, жауды жекелеп талқандау, тұтқиылдан шабуыл жаÑау, дұшпанды алдау үшін арнаулы отрÑдтардан тоÑқауыл қою, қыруар атты Ó™Ñкермен маневр жаÑау, Ñ‚.б. әдіÑтерді қолданды.
[өңдеу] Жерді жаулап алу
1207-11 жж. Ð¨Ñ‹Ò£Ò“Ñ‹Ñ Ñ…Ð°Ð½ Сібірмен Ð¨Ñ‹Ò“Ñ‹Ñ Ð¢Ò¯Ñ€ÐºÑ–Ñтан ды (бурÑттарды, Ñкуттарды, ойраттарды, қырғыздарды, ұйғырларды) бағындырды.
1211 ж. Цзинь мемлекетіне жорық жаÑады. 1215 ж. Бейжінді алды. 1217 ж. СолтүÑтік Қытай түгел Ð¨Ñ‹Ò£Ò“Ñ‹Ñ Ñ…Ð°Ð½Ð½Ñ‹Ò£ билігіне көшті. 1219 ж. ÐšÐ¾Ñ€ÐµÑ Ð¿Ð°Ñ‚ÑˆÐ°Ð»Ñ‹Ò“Ñ‹ Ð¨Ñ‹Ò£Ò“Ñ‹Ñ Ñ…Ð°Ð½ Ó™Ñкерлерінен тізе бүкті. Моңғол Ó™Ñкерлерінің СолтүÑтік Қытай мен ÐšÐ¾Ñ€ÐµÑ Ð¿Ð°Ñ‚ÑˆÐ°Ð»Ñ‹Ò“Ñ‹Ð½Ð° жорықтарын ірі қолбаÑшы, әмір Мұқылы Гауин Жалаири баÑқарды.
Қытайға қарÑÑ‹ шабуылдан кейін Ð¨Ñ‹Ò£Ò“Ñ‹Ñ Ñ…Ð°Ð½ Ó™Ñкерлерінің бір тобы 1218-19 жж. ЖетіÑуды, 1219-21 ж. ҚазақÑтан мен Орта ÐзиÑны жаулап алды.
[өңдеу] ҰлыÑтарға бөлуі
БаÑып алынған жерлерді Ð¨Ñ‹Ò£Ò“Ñ‹Ñ Ñ…Ð°Ð½ ұлыÑтарға бөлді де, ұлдарына үлеÑтіріп берді. Жошыға ЕртіÑтен Орал тауына, одан оңтүÑтікке қарай КаÑпий мен Ðрал төңірегіне дейінгі жерлер, Орта ÐзиÑдағы иеліктерінен СолтүÑтік Хорезм мен Ð¡Ñ‹Ñ€Ð´Ð°Ñ€Ð¸Ñ Ð°Ð¹Ð¼Ð°Ò“Ñ‹, Шағатайға Мауераннахр, ЖетіÑу, ҚашқариÑ, Үгедейге Ð‘Ð°Ñ‚Ñ‹Ñ ÐœÐ¾Ò£Ò“Ð¾Ð»Ð¸Ñ Ð¼ÐµÐ½ Тарбағатай аймағы берілді. Төле әкеÑінің ұлыÑÑ‹ МоңғолиÑны мұраға алды.
[өңдеу] ÒšÐ°Ð¹Ñ‚Ñ‹Ñ Ð±Ð¾Ð»ÑƒÑ‹
Ð¨Ñ‹Ò£Ò“Ñ‹Ñ Ñ…Ð°Ð½ Танғұттарға кезекті шабуылы кезінде қаза тапты. СоғыÑÑ‚Ñ‹ Ð¨Ñ‹Ò£Ò“Ñ‹Ñ Ñ…Ð°Ð½Ð½Ñ‹Ò£ мираÑқорлары, Ð¨Ñ‹Ò£Ò“Ñ‹Ñ Ó™ÑƒÐ»ÐµÑ‚Ñ–Ð½Ñ–Ò£ хандары азды-көпті үзіліÑтермен Ò¯ÑÑ‚Ñ–-Ò¯Ñтіне жүргізе берді.