Czyngis-chan
Z Wikipedii
Czyngis-chan, Temudżyn (ur. między 1152 a 1162 - zm. 18 sierpnia 1227) (IPA: [ʧiŋɡis xaːn], wymowa mongolska *), władca mongolski, twórca i długoletni dowódca Wielkiej Ordy, która za jego życia podbiła cały Wielki Step, najechała prawie wszystkie kraje graniczące z Wielkim Stepem, a po jego śmierci uległa szybkiemu rozpadowi na kilka mniejszych ord, z których część przekształciła się później w niezależne państwa. W Chinach jest uznawany za przodka założycieli mongolskiej dynastii Yuan.
Spis treści |
[edytuj] Pochodzenie i młodość
Był synem Jesügeja Baatura, dowódcy jednej z wielu małych ord mongolskich i porwanej przez niego, żony jednego z merkickich wodzów, Höelün, a wnukiem pierwszego chana Mongołów - Kabuła. Źródła podają różne daty jego urodzenia. W chwili śmierci miał mieć 72 lata, co wskazywałoby na rok 1155, jednak Raschid ad-Din jako datę narodzin Temudżyna podaje rok świni: 1152-1153, lub rok konia: 1162. Po śmierci ojca, przypuszczalnie otrutego przez Tatarów, Temudżin formalnie przejął władzę nad ordą, lecz ta wkrótce rozpadła się i następne kilka lat przeżył on w biedzie wraz z matką i braćmi. W tym czasie dostał się do niewoli swoich niedawnych poddanych, Tajcziutów. Jednak uciekł z niej i dzięki osobistym relacjom z przedstawicielami mongolskiej elity, powoli odbudował swoją pozycję. Najpierw poślubił Börte, córkę Deja Mądrego, wodza Ongiratów, wyswataną mu jeszcze przez ojca. Następnie zdobył poparcie władcy Kereitów Ong-chana, dawnego sojusznika swego ojca, który obiecał oddać Temudżinowi jego lud, oraz przyjaźń wodza Dżadżiarytów - Dżamuki.
[edytuj] Droga do władzy
[edytuj] Własna orda
W roku 1180 na jego obozowisko napadli Merkici, porywając min. jego żonę . Było to prawdopodobnie zemstą rodową za porwanie Höelün. Temudżin zwrócił się o pomoc do Ong-chana, który obiecał odbić Börte. Osobiście przyłączył się do Temudżina z dwoma tumenami wojska i do tego samego zobowiązał Dżamukę (zarówno Temudżin jak i Dżamuka uznawali wówczas, dość luźne zwierzchnictwo Ong-chana). Wyprawa rozbiła Merkitów i odbiła Börte. Następnie Ong-chan odłączył się i powrócił do siebie, zaś Temudżin i Dżamuka uroczyście odnowili zawarte przed laty braterstwo i obozowali wspólnie przez półtora roku, po czym z niewyjaśnionych przyczyn rozstali się we wrogiej atmosferze. Bezpośrednio po odejściu Dżamuki, do Temudżina zaczęli się przyłączać liczni, drobni wodzowie ze swoimi oddziałami i wkrótce ogłasili go Czyngis-chanem. Tytuł ten miał oznaczać władcę Mongołów, a w istocie czynił Temudżina jedynie pretendentem do tej władzy, de facto podlegali mu jedynie ci, którzy dobrowolnie złożyli przysięgę wierności. Przysięga ta stanowiła zalążek jasy - prawa Wielkiej Ordy. Zawierała zestaw obowiązków żołnierza: uczestnictwo w wojnach i polowaniach, oraz kary za nieposłuszeństwo: na wojnie śmierć, a w czasie pokoju pozbawienie majątku i rodziny oraz wygnanie. Wybór ten został zaakceptowany przez Ong-chana (przy czym dla niego oznaczało to jedynie rezygnację z iluzorycznego zwierzchnictwa nad Temudżinem i uznanie w nim równorzędnego władcy), lecz zignorowany przez Dżamukę i większość Mongołów. Wkrótce po tych wydarzeniach jeden z wodzów podległych Czyngis-chanowi zabił Tajczara, brata Dżamuki, po czym dochoszło do wojny między niedawnymi sojusznikami. Do Dżamuki przyłączyło się 13 rodów mongolskich, które prawdopodobnie czekały na pierwszą okazję do przeciwstawienia się pretendującemu do władzy nad nimi Czyngis-chanowi. Dżamuka pokonał go w bitwie pod Dałan Bałdżit, po czym zabił jeńców i odjechał, pozostawiając zdezorientowaną armię, której część natychmiast przechoszła na stronę Czyngis-chana. W następnych latach Czyngis-chan walczył min. z Tatarami i Mandżurami, w sojuszu z Ong-chanem i chińskim państwem Kin. Kilka lat miał spędzić w mandżurskiej niewoli, lecz już w 1197 roku znów znalazł się w Mongolii na czele swojej ordy i pomógł Ong-chanowi odzyskać odebrany mu przez Najmanów tron. Jego siła militarna nie była wówczas zbyt duża, jednak przetrwanie ordy w okresie niewoli wodza, świadczy o stabilności zdobytej władzy. Większość Mongołów zachowywała niezależność, jednak nie było wśród nich wodza, który wystąpiłby przeciw Czyngis-chanowi. On też wydawał się zadowalać swoją pozycją, dbając raczej o dyscyplinę wśród własnej ordy i umocnienie sojuszu z Kereitami niż o rozszerzenie swej władzy.
[edytuj] Mongolska wojna domowa
Sytuacja zmieniła się w roku 1201 gdy powstała, skierowana przeciw Czyngis-chanowi, koalicja plemion mongolskich, tatarskich i najmnańskich. Obrała ona swoim wodzem Dżamukę, nadając mu tytuł Gurchana: chana powszechnego. Koalicja ta rozpada się wprawdzie już podczas pierwszej bitwy pod Köjten, nie zatrzymało to jednak wojny. Tym razem, wszystkie strony konfliktu: Najmanowie, Dżamuka, i Czyngis-chan, dążyły do ostatecznego rozstrzygnięcia. Po bitwie Czyngis-chan ruszył w pościg za Tajczutami, których rozbił i przyłączył do swojej ordy, a Ong-chan - za Dżamuką. Nic nie wiadomo o rezultatach tego drugiego pościgu, ale rok później Dżamuka stał się ważnym doradcą Ong-chana. W tym samym roku Czyngis-chan odparł atak Merkitów w miejscowości Tersüt. Jesienią 1202 roku pod Dałan Nemürges pokonał Tatarów. Po tej bitwie wydał rokaz ścięcia wszystkich jeńców, powyżej osi wozu. Następnie u boku Ong-chana pokonał Najmanów nad jeziorem Kisził Basz (dziś Baga-nur), jednak przed następnym starciem z nimi Ong-chan pod wpływem Dżamuki zerwał sojusz z Czyngis-chanem. Ong-chan ścigany przez Najmanów musiał wezwać Temudżina na pomoc. Tym razem nie był już równorzędnym sojusznikiem i w zamian za ratunek, musiał wydziedziczyć swojego syna i uznać Czyngis-chana swoim spadkobiercą. To posunięcie wzmacniło pozycję Dżamuki, który namówił jego syna do buntu, a następnie, mając poparcie kereickich możnych, zmusza Ong-chana do wypowiedzenia wojny Cyngis-chanowi. Wiosną 1203 roku Czyngis-chan przegrał z Kereitami dowodzonymi prawdopodobnie przez Dżamukę pod Kałakałdżit-elet. Z bitwy tej udało mu się uratować jedynie 2600 żołnierzy. Przez pół roku toczył negocjacje pokojowe z Ong-chnem, którego w międzyczasie opuścił Dżamuka, by jesienią tego samego roku napaść na jego obóz i rozbić go, zmuszając do samotnej ucieczki, podczas której Ong-chan zginął, Kereici zaś zostali włączeni do ordy zwycięzcy. W roku 1204, na stokach góry Kun, pokonał Najmanów i walczącego u ich boku Dżamukę. Dopiero po tym zwycięstwie, większość mongolskich stronników Dżamuki przeszła na stronę Czyngis-chana. Jesienią tego samego roku pod Karadał Hudża'ur pokonał Merkitów i włączył większość z nich do swojej ordy. Rok później, w bitwie nad Irtyszem, pokonał połączone siły niedobitków Najmanów i Merkitów, po czym skazał na śmierć, zdradzonego przez własnych żołnierzy, Dżamukę.
[edytuj] Organizacja i rozbudowa imperium
[edytuj] Wielki kurułtaj
W 1206 roku odbył się wielki kurułtaj - zjazd wszystkich podbitych ludów u źródeł Ononu. Zjazd ten wybrał Temudżina wielkim chanem, oznaczało to formalny początek nowego organizmu politycznego: Wielkiej ordy. Doszło tam również do organizacji dworu Czyngis-chana oraz reorganizacji armii: podział na 95 minganów (a zatem liczyła ona w tym momencie ok. 95 tysięcy żołnierzy) i wyznaczenie ich dowódców. Rozbudowano też gwardię osobistą Czyngis-chana: Straż Nocną z 80 do 1000, Straż Dzienną z 70 do 8000 osób i dodatkowy 1000 osobowy oddział łuczników, przy czym liczebność Straży Nocnej miała pozostać tajna (być może tajna miała być jedynie wielkość jej oddziału, aktualnie pełniącego służbę). Straż Nocna miała też pełnić ogólną kontrolę nad życiem dworu.
[edytuj] Pierwsze podboje i walki wewnętrzne
W ciągu 3 następnych lat Czyngis-chan, przeważnie bez walki (wystarczyła demonstracja siły), podporządkował sobie liczne, drobne ludy stepu i południowej Syberii. W tym czasie musiał też zmierzyć się z opozycją wewnętrzną rodu Kongoktan, z którego wywodził się min. wielki szaman Mongołów - Kököczü Teb-Tengiri, wpływowy doradca chana. Kongotkanowie nie atakowali bezpośrednio Temudżina, ale starali się podporządkować sobie, lub odsunąć od wpływów, jego braci, a Teb-Tengieri zaczął organizować równoległy do chańskiego dwór. Początkowo była to polityka skuteczna. Czyngis-chan dał się sprowokować do konfliktu z bratem Kasarem, w końcu jednak zgodził się, by inny jego brat Otczigin zorganizował zamach na Teb-Tengierego. Pod pretekstem pojedynku (walka wręcz, bez użycia broni, była częstym sposobem rozwiązywania konfliktów na dworze mongolskim) słudzy Otczigina, złamali kręgosłup szamana w przedsionku namiotu Czyngis-chana. Co ciekawe mimo, że bracia zabitego po jego śmierci rzucili się na Temudżina i ledwie udało mu się uciec pod ochronę straży, to nie zostali w żaden sposób ukarani.
[edytuj] Wielkie podboje
W roku 1209 do państwa Czyngis-chana dobrowolnie przyłączyli się Ujgurzy, odrzucając dotychczasowe zwierzchnictwo Kara-kitajskie. Następnie chan zaatakował Tangutów, których wojska rozbił, nie udało mu się jednak zdobyć ich stolicy. Mimo udanej obrony Tanguci zdecydowali się zakończyć wojnę i zawrzeć sojusz z Mongołami. W 1211 Czyngis-chan zaatakował chińskie (choć rządzone przez Dżurdżenów) państwo Kin. W ciągu czterech lat zajął jego północną część wraz ze stolicą w Pekinie, który zdobył w 1215 roku. Podczas tej wojny znaczna część armii chińskiej, wywodząca się z koczowniczego ludu Kitanów, przeszła na stronę Czyngis-chana. Następnie zawarł pokój z państwem Kin i przeszedł do podbojów w kierunku zachodnim, gdzie tymczasem niebezpiecznie wzmocniły się pobite przez niego plemiona Najmanów i Merkitów, które pod wodzą najmańskiego następcy tronu Güczülüka, opanowały chanat Kara-kitajów. Należy tu podkreślić, że o ile do wojny z Chinami doszło z inicjatywy Mongołów (co było kontynuacją wielowiekowych konfliktów między Chinami a Wielkim Stepem), o tyle w konflikty na zachodzie został wciągnięty przypuszczalnie wbrew własnej woli. W 1216 roku najstarszy syn Czyngis-chana Dżoczi powstrzymał rajd Merkitów, po czym ruszył za nimi w pogoń i rozbił ich nad rzeką Irgiz, gdzie z nieznanych powodów został zaatakowany przez władcę Chorezmu Mohameda, Dżoczi odparł atak i wycofał się wraz ze swoim oddziałem do Mongolii (jego wyprawa miała na celu rozbicie Merkitów, a nie zajęcie jakichkolwiek terenów). Dwa lata później Kara-kitajowie i Najmanowie Güczülüka zaatakowali sprzymierzone z Mongołami miasto Ałmałyk, którego władca ożeniony był z wnuczką Czyngis-chana. Chan natychmiast zorganizował wyprawę ratunkową. Na wieść o zbliżaniu się Mongołów armia Güczülüka rozpadła się, a Kara-kitajowie bez walki przystali do Wielkiej Ordy. W tym samym roku 1218 na rozkaz władcy Chorezmu w mieście Otar zostałs zatrzymana karawana idąca z Mongolii. Czyngis-chan wysłał poselstwo w celu wynegocjowania jej uwolnienia, jednak Chorezmejczycy zabili jednego z posłów, co w oczach Mongołów było równoznaczne z wypowiedzeniem wojny. Chorezm nie wykorzystał przewagi liczebnej swej armii (liczącej ok. 400 tysięcy żołnierzy), która została podzielona na wiele garnizonów w różnych miastach. Mohamed zginął w roku 1220, w tym samym roku padły Otar i Samarkanda. W następnym roku Mongołom poddał się północny Iran i Afganistan, a resztki chorezmeńskiej armii uciekły do Indii. W roku 1222 Czyngis-chan wysłał ekspedycję (w sile 2 tumenów) przeciw Połowcom, którzy wielokrotnie walczyli z Mongołami, wspierając Merkitów. Wyprawa ta najpierw, przechodząc przez Kaukaz, rozbiła wojska gruzińskie, a następnie w bitwie nad Kałką pokonała połączone siły Połowców i książąt ruskich. W ciągu następnych lat Czyngis-chan zlikwidował resztki oporu na nowo podbitych ziemiach i zorganizował ich administrację, by w roku [[1226] uderzyć na Tangutów, którzy 7 lat wcześniej złamali warunki sojuszu, odmawiając przysyłania posiłków na wojnę z Chorezmem. Rok później 18 sierpnia umierł podczas oblężenia tanguckiej stolicy Edziny. Informacja o jego śmierci została ogłoszona dopiero po zdobyciu miasta, miejsce pochówku do dziś pozostaje nieznane.
Przed śmiercią podzielił państwo pomiędzy czterech swoich synów. Trzeci syn Ugedej otrzymał tytuł wielkiego chana, Mongolię ze stolicą Karakorum i północne Chiny. Ziemie położone w środkowej Azji na wschód od Amu-darii otrzymał Czagataj, wschodnią Persję i północne Indie otrzymał najmłodszy Tołuj. Najstarszy syn Dżoczi zmarł przedwcześnie i jego miejsce zajął jego syn - Batu-chan, któremu przypadła zachodnia Syberia od Irtyszu do Uralu.
[edytuj] Najważniejsze wydarzenia
- 1181 - zwycięska wyprawa przeciw Merkitom.
- 1182 - ogłoszenie Temudżyna chanem Mongołów pod imieniem Czyngis-chana.
- 1182 - przegrana bitwa pod Dałan Bałdżit.
- 1201 - koalicja wrogów Czyngis chana pod przywództwem Dżamuki. Początek wojny domowej.
- 1202 - podbicie plemion tatarskich
- 1203 - zwycięska wojna z Kereitami.
- 1205 - bitwa nad Irtyszem, zwycięstwo nad Najmanami i Merkitami.
- 1206 - wielki kurułtaj zebrany u źródeł Ononu uznaje Czyngis-chana kaganem, formalne uznanie jego władzy przez wszystkie ludy, które znalazły się pod jego panowaniem.
- 1209 - rozpoczęcie pierwszej kampanii poza granicami Mongolii, przeciwko królestwu Xi Xia
- 1210 - cesarz królestwa Xi Xia - Xiangzong proponuje pokój w zamian za daninę i rękę swojej córki
- 1215 - zdobycie stolicy cesarstwa Jin - Zhongdu
- 1220 - zburzenie Samarkandy
- 1218-1223 - Temudżyn opanował potężne państwo Chorezm (wsch. Iran), terytoria od rzeki Syr-darii po przełęcze górskie między Iranem i rzeką Tygrys, zdobył zwierzchnictwo nad Omanem(Arabia)
- 1223 - bitwa nad Kałką; zwycięstwo Mongołów nad wojskami ruskimi i ich sprzymierzeńcami - Połowcami
Zobacz też: podboje Czyngis-chana.
[edytuj] Bibliografia
- Tajna historia Mongołów. Anonimowa kronika mongolska z XIII wieku. Przełożył z mongolskiego wstępem i komentarzami opatrzył Stanisław Kałużyński,wyd. I 1970, PIW ISBN 83-06-02965-8
[edytuj] Linki zewnętrzne
| Poprzednik brak |
Mongolscy Wielcy Chanowie | Następca Ugedej |
