Bretonisch

Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy

Technische Yschränkung:
Dr koräkt Titel wär: »Bretonische Sproch«

Bretonisch
Gsproche i:	Bretagne
Sprecher:	zirka 300.000
Linguistischi Klassifikation:	Indogermanisch Keltisch Inselkeltisch Britannisch Bretonisch
Unterteilige:	KLT Cornouaillais (Kerneveg) Léonais (Leoneg) Trégorois (Tregerieg) Vannetais (Gwenedeg)
Offizieller Status
Amtssproch i:	niene
Sprochchürzel
ISO 639-1:	br
ISO 639-2:	bre
SIL:

S'Bretonische (bret. Brezhoneg) isch e keltischi Sprooch wo im Weschte vu dr Bretagne (bret. Breizh) (Frankrich) gsproche wird.

[ändere] Klasifizierig

S'Bretonische isch e Brythonisch-keltischi Sproch. S'Bretonische isch am engschte mit dr usgschtorbene Kornische Sproch verwandt, un ebefalls eng mitem Walisische. Ferner verwandt ischs mit de gälische Sproche (Irisch, Schottisch-Gälisch un Manx). S'Bretonische isch e inselkeltischi Sproch, stammt also nüt direkt vum Gallische.

[ändere] Dialäkt

S'Bretonische het viir Hauptdialäkt, wo sich i wytri Lokaldialäkt unterteile. D'Dialäkt werre i zwo Hauptgruppe ydeilt, s'Vannetais (bret. Gwenedeg) unterscheidet sich arg vo de drei andre Dialäkt, em Cornouaillais (kerneveg), Léonard (leoneg) un em Trégorrois (tregerieg). Die drei Dialäkt grenze sich starch vum Gwenedeg ab un werre au als KLT-Dialäkt bezeichnet. D'Dialäkt hen sich während em Übergang vum Altbretonische (600-1000) zum Mittelbretonische (1000-1600) entwigglet ^[1]. Inere Studie vo 1995 werre d'Sprecherzahle nooch Dialäkt so verteilt:

Kerneveg: 41 %
Leoneg: 24,5 %
Tregerieg: 18 %
Gwenedeg: 16,5 %

^[2] D'Dialäktgränze entspreche fascht gnau de Bistümer vo dr Bretagne. D'hütige Départements sin absichtlig andersch zoge worre. Ob d'Bischtümer d'Entwigglig vo de Dialäkt beyflusst hen oder ob d'Bischtümer nooch ältri Gränze zoge worre sin isch nüt sicher.

[ändere] Kerneveg

S'Kerneveg wird i dr Cornouaille (bret. Kernev oder Bro Gernev) gsproche. E Unterdialäkt wird im Südweschte gsproche, im Pays Bigouden, Quimper un dr Region vo Douarnenez.

Im Kerneveg isch d'Betonig wie i de andre KLT Dialäkt uf dr vorletschti Silbe, er isch aber usprägter. Unbetonti Vokäl, vorallem i dr letschti Silbe sin meischtens zum Schwa reduziert oder werre überhaupt nüt usgsproche; bara (Brot): IPA: /ˈbaːr/.

Wie im Tregerieg un em Gwenedeg werre d'/z/ wo uf e Altbretonischs /ð/ . So wird ezomm (bruuche) als /e:m/ usgsproche, un anavezout (wisse) als /ã'nowt/. S' <c'h> wird als [h] usgsproche. S'<w> wird am Wortaafang als [v] usgsproche, sunscht wie im Gwenedeg als [ɥ].

[ändere] Leoneg

S'Leoneg wird im Léon (bret. Leon oder Bro Leon) gsproche. E Grossdeil vo dr bretonischesprochigi Literatur isch i däm Dialäkt, d'Region het als terre des prêtres golte wyl s'Prieschterseminar wo viili Prieschter usbildet worre sin im Léon gsi isch. Dodurch isch viil vo dr religiösi Literatur uf Leoneg gschrybe worre.

Im Leoneg gits zwo Unterdialäkt, s'Unterleoneg im Weschte un s'Oberleoneg im Oschte. S'Mutationssytem vo dr bretonische Schriftsproch bassiert ufem Leoneg un wird i de Lehrbüecher bnutzt.

De Luut <c’h> wird im Leoneg Uvular usgsproche ([χ], aastatt wie sunscht als /x/: C’hoari (Spiil) IPA: /ˡχwaːri/.

[ändere] Tregerieg

S'Tregerieg wird im Trégor (bret. Treger oder Bro Dreger) gsproche. Mangmol wird dr Dialäkt vo Goëlo im Oschte vum Département Côtes-d'Armor vum Tregerieg unterschiede.

[ändere] Gwenedeg

S'Gwenedeg wird im Weschte vum Vannetais (bret. Gwened oder Bro Wened) gsproche. Dr Oschte vum Vannetais isch scho länger Gallosprochig. Es isch in Ober- un Untergwenedeg (haut-vannetais un bas-vannetais) ufdeilt.

Bi dr Ussproch unterscheidet sich s'Gwenedeg vorallem durch syni Archaisme vum reschtliche Bretonisch; es isch als einziger bretonischer Dialäkt nüt sofort für Sprecher vo de andre Dialäkt verständlich ^[3]. D'Hauptmerchmool sin:

D'Betonig isch immer uf dr letschti Silbe vumene Wort, gnau wie im Altbretonische aber im Gägesatz züe de KLT Dialäkt wo d'Betonig uf dr vorletschti Silbe hen.
Dr Altbretonische Reibeluut /θ/ isch züe /x/ verschobe worre, im Gägesatz züe de KLT Dialäkt wonner /z/ worre isch. Dodurch z.B au d'Kompromissschrybig breizh für „Bretagne“, wyl entweder s'<z> oder s'<h> usgsproche werre cha.
Mehreri Altbretonische Diphthong sin im Gwenedeg erhalte blybe. Dr Diphthong /oe/ z.B blybt im Gwenedeg /oe/ un wird sunscht /oa/, z.B koed/koad (Holz).
Usserdäm sin im Gwenedeg meh palatalisierti Konsonante erhalte wie i de andre Dialäkt.

[ändere] Phonologi

D'Phonologi vum Bretonische loot sich wege de grosse Unterschied zwüsche de Dialäkt numme schlächt bschrybe; d'Grundzüg sin allerdings z'erkenne.

[ändere] Vokäl

E Bsunderheit vum Bretonische sin d'Nasalvokäl, unter de keltische Sproche eimoolig; s'Bretonische het siebe Nasalvokäl, [ỹ] un [ũ] sin allerdings sälte. D'Vokallängi isch nüt phonemisch; e Vokal wird voreme stimmhafte Konsonant länger, ähnlich wie im Alemanische. D'Aazahl vo Diphthonge wird mit bis züe 25 (Jean-Marie Ploneis) oder mit numme 4 (Kenneth Jackson) aagää. D'hüüfigschte sin [ew], [aw], [ow] un [ej]. Insgsamt hets Bretonische e relativ grosses Vokalinventar.

**Vokäl vum Bretonische (IPA)**
	Vorderzunge		Zentral
	Ungrun.	Grun.	Zentral	Grun.
gschlosse	i ĩ	y ỹ		u ũ
halbgschlosse	e ẽ		ə	o õ
halboffe	ɛ	œ œ̃	ə
offe			a ã

[ändere] Konsonante

S'Bretonische het 20 Konsonante. Usserdäm wird d'Konsonantelängi unterschiede, vorallem am Wortaafang, allerdings nüt i allene Dialäkt. Stimmlosi Plosive sin immer aschpiriert

	Bilabial	Labiodental	Alveolar	Postalveolar	Palatal	Velar	Uvular	Labiovelar	Glottal
Plosiv	pʰ b bː		tʰ d dː		(kʲ) (gʲ)¹	kʰ ɡ ɡː
Nasal	m		n nː		(ɲ)¹	ŋ
Vibrant			r rː
Frikativ		f v v̊	s z	ʃ ʒ		x (ɣ)³	(χ)²		h
Approximant					j (ɥ)¹			w
Lateral			l lː		(lʲ)¹

Als Allophon vo /k/, /g/, /w/, /n/ un /l/ voreme Vordervokal.
Im Léonard Dialäkt d’Ussproch vum c'h (/x/).
Numme durch d'Mutation vum /g/.

^[4]

[ändere] Betonig

D'Hauptbetonig isch im Bretonische meischtens uf dr Penultima, dr vorletschti Silbe vum Wort. Dr Gwenedeg Dialäkt het d'Betonig allerdings uf dr letschte Silbe, wie im Altbretonische. Vo viilene Sprecher vum Neo-Breton wird dr französische Satzakzent wo langsam aastiigt bnutzt.