Brad y Llyfrau Gleision
Oddi ar Wicipedia
-
- Gweler hefyd Brad (gwahaniaethu).
Adroddiad ar gyflwr addysg yng Nghymru a gomisiynwyd gan senedd San Steffan oedd Brad y Llyfrau Gleision. Cyflwynwyd yr Adroddiad terfynnol yn haf 1847. Cyfeiria lliw y llyfrau at y clawr glas a roddwyd arnynt (lliw traddodiadol papurau swyddogol llywodraeth Prydain). Mae'r enw ei hun yn fwysair ar Frad y Cyllyll Hirion, pan laddwyd nifer o bendefigion y Brythoniaid trwy ddichell y Saeson, yn ôl traddodiad, wedi i Hengist wahodd Gwrtheyrn i'w wledd. Y bardd a gwladgarwr R. J. Derfel a fathodd yr enw.
Comisiynwyd yr Adroddiad yn dilyn cais William Williams, Aelod Seneddol Coventry ond Cymro o Lanpumsaint, Sir Gaerfyrddin yn wreiddiol. Roedd yn ddyn hynod o wrth-Gymraeg ac yn Sais-addolwr. Yn ôl Williams, roedd angen trefn addysg newydd fel y byddai'r Cymry "instead of appearing as a distinct people, in no respect differ from the English". Troi'n Sais o ran iaith a meddylfryd oedd yr ateb i gyflwr y Cymry. Roedd y Cymry dan anfantais oherwydd "the existence of an ancient language".[1]
Yn dilyn dros degawd o anghydfod - terfysgoedd ym Merthyr yn 1831, y Siartwyr yn Y Drenewydd a Chasnewydd yn 1839 a Merched Beca trwy gydol y ddegawd cyn 1846, roedd pryder cyffredin ymysg y Sefydliad ar y pryd am sefyllfa gymdeithasol a moesol y Cymry. Teimlai nifer mai'r Gymraeg a diffyg addysg (Saesneg) oedd gwraidd nifer o'r trafferthion. Meddai'r Times o Lundain am y Gymraeg:
- "Its prevalence and the ignorance of English have excluded and even now exclude the Welsh people from the civilisation of their English neighbours. An Eisteddfod... is simply a foolish interference with the natural progress of civilisation and prosperity." [2]
Bu'r adroddiad gan dri Eglwyswr o Sais na siaradai Gymraeg, yn ysgytwad i Gymry'r cyfnod gan iddo daflu amheuaeth ar eu moesoldeb ac am natur gyfrin a gwrthryfelgar yr iaith Gymraeg. Yr ymateb yma o 'frad' gan y Sefydliad Seisnig oedd y rheswm tu ôl i'r term 'Brad y Llyfrau Gleision' gael ei bathu. Yn ei ragymadrodd dywedir:
- "The Welsh language is a vast drawback to Wales and a manifold barrier to the moral progress and commercial prosperity of the people." [3]
Mae'r Adroddiad yn adnodd hynod ddiddorol a gwerthfawr ar gyfer haneswyr cymdeithasol a lleol. Ond ei brif effaith a'i enwogrwydd oedd iddo greu adwaith seicolegol o waseidd-dra ymhlith y Cymry wrth iddynt geisio gwrth-brofi y sen ar eu moesoldeb a'u hiaith a achoswyd gan yr Adroddiad.
Cyfansoddodd y bardd John Ceiriog Hughes ei ddilyniant o gerddi 'Alun Mabon' (1862) fel ymateb ymwybodol i'r darlun o'r Cymry a geir yn yr Adroddiad.
[golygu] Cyfeiriadau
- ↑ Dyfynnir yn Aros Mae gan Gwynfor Evans (Abertawe, 1971), t. 260
- ↑ Dyfynnir yn Aros Mae, t. 262
- ↑ Dyfynnir yn Aros Mae, t. 262
[golygu] Llyfryddiaeth
- Brad y Llyfrau Gleision: Ysgrifau ar Hanes Cymru, Gol. Prys Morgan, Gwasg Gomer (1991)
- Gareth Elwyn Jones, 'Yr Iaith Gymraeg yn Llyfrau Gleision 1847', yn Gwnewch Bopeth yn Gymraeg, gol. GH Jenkins (Gwasg Prifysgol Cymru, 1999) tt.399-426
[golygu] Dolen allanol
Mae'r Adroddiad wedi ei ddigido ar wefan Llyfrgell Genedlaethol Cymru [1].
