Schilderijen van een tentoonstelling

Van Wikipedia

Schilderijen van een tentoonstelling (Картинки с Выставкиv, meestal kortweg de Schilderijententoonstelling) is een muziekstuk van de Russische componist Modest Moessorgski (1839-1881).

Inhoud 1 Het pianowerk 2 Orkestraties 3 Trivia 4 Bronnen

[bewerk] Het pianowerk

Moessorgski schreef het werk, bestaande uit 16 stukken voor piano, naar aanleiding van een bezoek op 23 juni 1874 aan een tentoonstelling van het werk van Victor Hartmann, door zijn vrienden ingericht ter nagedachtenis aan diens overlijden in 1873. Moessorgski was goed bevriend geweest met Hartmann, met de groep van vrienden hadden ze gestreefd naar een pure Russische kunst, een kunst zonder Westerse invloeden.

Van de 15 delen hebben er 10 betrekking op de schilderijen. De delen zijn (met de tussendelen cursief):

1. Promenade
   de tussenwandelingen tussen de stukken zijn gebaseerd op een Russisch thema, in modo russico.
2. Gnomus
   een kreupele gnoom die grotesk loopt.
3. Promenade
4. Il vecchio castello
   Een oud kasteel waar 's nachts een minstreel een Russisch lied zingt.
5. Promenade
6. Tuillerieën
   de geluiden van de spelende kinderen in de tuinen klinken in de muziek door.
7. Bydlo
   het thema is hier de draaiende wielen van de Poolse ossenwagen.
8. Promenade
9. Ballet van de kuikens in de dop
   een van de meest opvallende stukken, het kuikenballet, hier hoor je de kuikens een ballet uitvoeren.
10. Samuel Goldenberg en Schmuyle
    een ruzie tussen de rijke jood met de arme jood
11. Limoges, het marktplein
    in dit stuk zijn de ruziënde marktvrouwen te horen.
12. Catacombae (Sepulcrum Romanum)
    de catacomben van Parijs worden verkend met een lamp
13. Cum mortus in lingua mortua
    de doden, de skeletten worden aangesproken met de lingua mortua, met de dode taal.
14. De hut op kippenpoten (Baba Yaga)
    de hut van Baba Yaga is een Russisch sprookje over een heks die in een hut op kippenpoten woont en die kinderen lokt om die op te eten.
15. De grote poort van Kiev
    De poort die Hartmann had getekend voor een wedstrijd, als deze echter gebouwd zou worden, zou hij meteen verzakken.

[bewerk] Orkestraties

Vermoedelijk is dit werk het meest bewerkte pianowerk ooit, alhoewel het (nog) niet als zodanig in het Guinness Book of Records staat. Naast de vele orkestraties voor symfonieorkest zijn er versies voor jazzorkest, rockgroepen (Emerson, Lake & Palmer, harmonie- en fanfareorkesten, synthesizers (de Japanse artiest Tomita), en soloarrangementen voor orgel, klavecimbel en gitaar. Ook is er een versie voor accordionorkest en één voor Chinese instrumenten. Bewerkers lieten van het oorspronkelijke werk - in 15 deeltjes - van Moessorgski ook delen weg. Zo liet Leopold Stokowski de delen ‘Tuileries’ en ‘Limoges’ weg.

Na de completering door Moessorgski zelf (1874) kwam de bewerkte versie door Rimski-Korsakov (die bijna alles van Moessorgski bewerkte of herorkestreerde - niet altijd tot tevredenheid, zie Boris Godunov) in 1886. Hierin waren de brutaalste harmonieën en toonkleuren van Moessorgski al gladgestreken omdat Rimski-Korsakov ze als fout of disharmonische bestempelde. De eerste orkestratie voor symfonieorkest was die door een leerling van hem: Mikhail Tushmalov, rond 1890. De orkestratie door Sir Henry Wood (een bekende Engelse dirigent die ook werken van J. S. Bach orkestreerde) volgde in 1915. Leo Funtek, een Finse componist, produceerde in 1922 een versie. Deze versie werd internationaal geheel weggevaagd door Ravel’s sensationele orkestratie in datzelfde jaar. Ook de bekende pianist/dirigent Vladimir Ashkenazy produceerde een orkestratie.

Ravel's orkestratie was een opdracht van de dirigent van het Boston Symphony Orchestra, Sergei Koussevitzky. Deze sensatie veroorzaakte weer ander orkestraties: bijvoorbeeld een versie van een leerling van Ravel, Leonidas Leonardi, en één van Lucien Cailliet (1937). Deze was besteld door Eugene Ormandy, toen dirigent van het Philadelphia Orchestra. De orkestratie van de ‘Schilderijententoonstelling’ van Maurice Ravel is de bekendste. Het is enigszins vreemd dat Ravel aan deze opdracht begon want hij had een hartgrondige hekel aan het feit dat anderen aan zijn werken knutselden. Zo weigerde hij te luisteren naar een transcriptie van Ravel’s werk ‘Tzigane’ door de violist Jacques Thibaud. Deze orkestratie is uitermate Frans van klankkleur, bijvoorbeeld door het veelvuldig gebruik van de saxofoons, de soms dunne strijkersklank en de lichtheid van de orkestratie van het komische deeltje ‘ballet van de kuikentjes in hun eierdopjes’.

Ravel’s orkestratie is als volgt: 3 fluiten (waarvan 2 ook de piccolo spelen); 3 hobo’s (waarvan één ook Engelse hoorn speelt); 2 klarinetten; 1 basklarinet; 2 fagotten; 1 contrafagot; 1 altsaxofoon; 4 hoorns; 3 trompetten; 3 trombones; 1 tuba, 1 paar pauken, slagwerk (triangel, kleine trommel, zweep, bekkens, grote trom, klokkenspel, grote staafklokken); een xylofoon, een celesta, 2 harpen en strijkers.

Daartegenover staat de zware, sterk Russische klankkleur in de orkestratie van Leopold Stokowski. Stokowski vond de orkestratie van Ravel ‘te Gallisch’ en gebaseerd op de verkeerde pianoversie: die van Rimski-Korsakov. Hij zocht naar het stugge ‘Moessorgski-geluid’ en zijn reactie op Ravel’s versie, in 1939, was er één waarbij vooral de diepste regionen van het orkestapparaat worden verkend. Volgens Stokowski was dit gelijk aan een ‘Russische klank’. Daarom liet Stokowski ook de twee deeltjes die hem zoveel aan het Franse idioom deden denken, vervallen. Simpel daardoor voorkwam hij dat hij iets luchtigs moest orkestreren. In deze orkestratie horen we, vooral in de ‘Promenades’ en het deel ‘Catacombes’ de zo sterk door Stokowski nagestreefde strijkersklank: mysterieus, ietwat zwelgend - maar nooit ‘vet’ - en toch strak gespeeld. Vooral in het deel ‘Het oude Kasteel’ is de interpretatie van Ravel (de melodie gaat bij hem naar de nogal aan Parijs herinnerende klank van de altsaxofoon) sterk verschillend van die van Stokowski. Hij geeft de melodie aan de meer met Rusland te associëren Engelse hoorn. Maar liefst acht unisono spelende hoorns in ‘Bydlo’ doen de Russische associatie nog meer opvlammen en de finale wordt effectvol uitgespeeld met sterk dramatisch aanzettend zwaar koper - ondersteund door de contrabassen - en een orgel.

Stokowski’s orkestratie is als volgt: 4 fluiten; 4 hobo’s; 4 klarinetten; 4 fagotten; 8 hoorns; 4 trompetten; 4 trombones; 1 tuba; 2 paar pauken, slagwerk (kleine trommel, bekkens, triangel, grote trom); 1 celesta, 1 orgel, 2 harpen en strijkers.

[bewerk] Trivia

• De muziek uit het deel ‘Bydlo’, de Poolse wagen met enorme wielen, getrokken door 2 ossen, is veelvuldig nageaapt. De Engelse componist Edward Elgar deed dit in zijn ‘Nursery Suite’ (1931) in het deeltje ‘The Wagon Passes’.
• Het stuk leek voorbestemd om omgewerkt te worden tot een symfonie, maar Mussorgski kan dat zelf niet meer uitvoeren. Er worden een aantal pogingen hiertoe ondernomen, onder meer door Nikolai Rimski-Korsakov en Alexander Glazoenov, maar dezen slaagden er niet in het eigene van Mussorgski te bewaren.
• In 1972 maakte de rockband Emerson, Lake & Palmer een bewerking onder de naam Pictures at an Exhibition.
• Van Nederlandse bodem is een bewerking voor slagwerk, piano, celesta en harp van Henk de Vlieger.
• In 2002 voltooide de solocellist Ilkka Pälli van het Lahti Symfonieorkest, Finland een bewerking voor 6 cello's en 4 contrabassen van dit werk.^[1]
• De tien schilderijen van Hartmann zijn verloren gegaan.

[bewerk] Bronnen

1. ↑ Sinfonia Lahti Cello & Bass Ensemble, ' Bassic Instincts', BIS records 5026

• Artikelen ‘Ravel’, ‘Mussorgsky’ en ‘Stokowski’ uit The New Grove Dictionary of Music and Musicians. London: MacMillan Publishers, 2001.