Morfem
Frå Wikipedia – det frie oppslagsverket
Morfem er ei teoretisk eining med røter innafor strukturalistisk lingvistikk. Omgrepet blir brukt på to ulike måtar, den eine går attende via Leonard Bloomfield til Jan Badouin de Courtenay, og den andre til Charles Hockett. de Courney sin opprinnelege definisjon var denne:
- Morphem = jeder, mit dem selbständigen psychischen Leben versehene und von diesem Standpunkte (...) aus weiter unteilbare Wortteil. Dieser Begriff umfasst also: Wurzel (radix), alle möglichen Affixe, wie Suffixe, Praefixe, als Exponenten syntaktischer Beziehungen dienende Endungen u.s.w.
Det er Bloomfield som held fast på kjerna i de Courtenay sitt morfembegrep, og ser på morfemet som den minste meiningsberande eininga i språket.
Innhaldsliste |
[endre] Det bloomfieldske morfemet
I den viktige boka Language frå 1933 sette Bloomfield opp ein avansert morfologisk teori, der de Courteney sitt morfembegrep var ein av grunnsteinane. Bloomfield skilde mellom leksikalsk og grammatisk form, og for kvar form mellom eining, form med og utan innhald, og innhald.
Bloomfields morfologiske teori
| Nivå | Leksikalsk form | Grammatisk form |
|---|---|---|
| minimal form | fonetisk form | taktisk form |
| form utan meining | fonem | taksem |
| form med meining | morfem | tagmem |
| meining | semem | episemem |
I engelsk er t.d. affiksa -s, -z, -is, -iz fonetiske variantar av det same morfemet, mens affikset -en (som vi har i oxen) er eit anna morfem. Desse to morfema er bunde saman ved å ha det same sememet, "meir enn ein". Dette er på den leksikalske sida. På den grammatiske sida er det ikkje substans, men struktur, og taktisk form inneber fire og berre fire måtar å arrangere leksikalsk form på, nemleg rekkjefølgje, modulering, fonetisk modifisering og seleksjon. I dømet med engelsk er det relavante tagmemet prosessen å velje eit morfem, enten dette morfemet er eit suffiks (evt. klasse av suffiks), eller det er endring av eit basismorfem (man til men).
[endre] Det hockettske morfemet
I løpet av det neste tiåret endrar Zellig Harris og Charles Hockett Bloomfield sitt morfemomgrep drastisk. Harris held fast på at ein kvar sekvens av fonem med meining er eit morfem, og eit sett av morfem med same meining er ei morfemeining ("[e]very sequence of phonemes which has meaning, and which is not composed of smaller sequences having meaning, is a morpheme (unit)", og: "two or more [morpheme] alternants which have what we consider the same meaning (but different phonemes), and no one of which ever occurs in the same environment as the others [...] are grouped together into a single morpheme unit") (Harris 1942). Harris slår altså saman Bloomfields -s, -is, -z, -iz, -en, null til morfemalternasjonar av same morfemeining.
Hockett 1947 endrar dette til klassisk strukturalistme, ved å seie at -s, -is, -z, -iz, -en, null er allomorfar av same morfem, og at dette morfemet (i dette tilfellet) er fleirtal.
[endre] Samanblanding av dei to konsepta
Lingvistisk teori på 1960- og 70-talet kom til å leggje vekt på syntaks, og morfologi fekk lita merksemd. I praksis kom Hocketts og Bloomfields morfem til å leve side om side. Ei sentral innføringsbok, Lyons 1968, seier t.d. at ordet unacceptable er laga av tre einingar, un, accept og able, "customarily reffered to as 'morphemes'" (s. 170). På s. 181, derimot dreg Lyons eit skilje mellom på den eine sida morfema, og på den andre sida representasjonane desse morfema har. Allomorfar er, “alternative representations of a morpheme”, t.d. representerer /s/, /z/ og /iz/ “the plural morpheme {s}”,
[endre] Problem med morfemomgrepet
Det største problemet med å bruke omgrepet morfem i lingvistisk analyse er altså at det er inherent tvetydig. Morfologi er studiet av korleis grammatiske trekk blir uttrykt i ordformer, og ein terminologi som ikkje er i stand til å skilje mellom innhald og form er ubrukeleg til dette føremålet.
Når morfemomgrepet er veldefinert, t.d. som det bloomfieldske morfemet, er det også problematisk. Innebakt i den morfem-baserte definisjonen ligg tre ulike hypoteser:
- Røtter og affiks har same status, dei er begge morfem
- Som morfem er dei teikn i strukturalistisk tyding, dvs. dei har både innhald og form
- Morfem, både leksikalske og grammatiske, er lagra i det mentale leksikonet vårt, som teikn
Alle desse tre hypotesene blir forkasta av moderne morfologisk teori.
- Røtter og affiks er grunnleggjande ulike.
- Røtter er teikn (har innhald og form), mens affiks er ikkje i seg sjølv teikn, meininga kjem fram i kombinasjonen av affisk og rot
- I og med at affiksa ikkje har meining, er dei ikkje medlemmar av det mentale leksikonet, men ein del av grammatikken, i lag med andre morfologiske prosessar, som t.d. omlyd og avlyd.
[endre] Døme på bruk av det bloomfieldske morfemet
Det bloomfieldske morfemet kan delast inn i ulike typar:
- Frie morfem som hus og hund kan stå åleine, «fritt», eller saman med andre leksem (som i hundehus).
- Bundne morfem som u- opptrer bare saman med andre morfem for å skapa eit leksem (til dømes ugrei).
- Bøyingsmorfem gjev ord ulike bøyingar, som tal, tempus, aspekt (som -ar i hundar)
- Avleiingsmorfem kan leggjast til eit ord for å avleia eit anna ord (til dømes ved å leggja -skap til venn slik at ein frå vennskap).
Det er mogleg å dra skilnaden mellom "frie" og "bunde" morfem, men denne skilnaden korresponderer ikkje alltid til ein grammatisk distinksjon mellom røtter og grammatiske formativar. Frie morfem kan vere teikn med innhald, som hus, men dei kan også vere formativar utan eige innhald, som t.d. til, som m.a. kan ha same funksjon som klitikonet (det "bunde morfemet) -s.
Same "morfem" blir ofte brukt til både bøying og avleiing, som når -ar representerer bøying i hundar, men avleiing i (ein) lærar
[endre] Litteratur
- Bazell, C.E. 1949: On the problem of the morpheme. Archivum Linguisticum 1:1-15. Reprinted in Hamp et al. (eds.), 1966: Readings in Linguistics II, 216-26. University of Chicago Press.
- Bazell, C.E. 1952a: Phonemic and morphemic analysis. Word 8:33-8.
- Bazell, C.E. 1952b: The Correspondence Phallacy in Structural Linguistics. Studies by members of the English Department, Istanbul University. 3:1-41. Trykt opp i Hamp et al. (eds.), 1966: Readings in Linguistics II, 271-98. University of Chicago Press.
- Beard, Robert 1995: Lexeme-Morpheme Base Morphology. State University of New York Press.
- Bloomfield, Leonard 1926: A set of postulates for the science of language. Language 2:153-64.
- Bloomfield, Leonard 1933: Language. Holt, Rinehart and Winston, Inc., New York.
- Courtenay, Jan Badouin de 1895: Versuch einer Theorie phonetischer Alternationen. Ein Capitel aus der Psychophonetik. Straßburg: Trübner.
- Harris, Zellig S. 1942: Morpheme alternants in linguistic analysis. Language 18:169-80.
- Hockett, Charles F. 1947: Problems of morphemic analysis. Language 23:321-43.
- Lyons, John 1968: Introduction to Linguistics. Cambridge: Cambridge University Press.
- Matthews, Peter H. 1993: Linguistic Theory in the United States. Cambridge: Cambridge University Press.
