Nyttår
Frå Wikipedia – det frie oppslagsverket
Nyttår eller nyår er feiringa av overgangen mellom to år. Alle kulturar som måler tid i år har ei eller anna form for nyttårsfeiring. Feiringa kan innebera eit oppgjer med det gamle og planar eller gode ønske for det nye. I tillegg held ein gjerne fest med god mat og drikke, og gode ønske for det nye året.
Ein del av nyttårsfeiringa kan òg vera via ettertanken, både når det gjeld kva ein har gjort i det føre året og kva ein kan gjera annleis i det neste. I Noreg er nyttårsforsett eit døme på dette.
Fyrverkeri og mykje bråk er vanleg under mange ulike nyttårsfeiringer. Ein gammal grunn til dette er at det skremmer vekk vonde ånder og hendingar frå det nye året.
Innhaldsliste |
[endre] Vestleg nyttår
Den gregorianske kalenderen blir i dag brukt over heile verda, og feiringa av årsskiftet i denne kalenderen har derfor stor utbreiing. I denne kalenderen tel ein åra etter det omtrentlege året då Jesus blei fødd. Det nye året byrjer den 1. januar, men det har ikkje alltid vore slik.
I gammal europeisk tradisjon var det vanleg å feira årsskiftet i samband med våren, rundt vårjamdøgn i mars månad. Også det romerske året starta den 1. mars. Men romarane valde konsular, som gav namn til åre dei regjerte, i januar, og på grunn av dette blei denne månaden etter kvart rekna som den første i året. Då Julius Cæsar innførte den julianske kalenderen i 45 f. Kr., gjorde han òg den 1. januar til den offisielle byrjinga på året.
I mellomalderen feira ein likevel nyttår til høgst forskjellige tider, gjerne viktige hendingar frå kyrkjeåret.
| Nyttår | Kvar? | Kva tidsrom? |
|---|---|---|
| Jul (25. desember) | England og Tyskland Spania |
fram til 1200-talet 1300- til 1500-talet |
| Maria bodskapsdag (25. mars) | Mange stader i Europa | fram til 1582 og innføringa av den gregorianske kalenderen |
| England | fram til 1752 i offisielle dokument | |
| Påske (Langfredag eller påskelaurdag) | Frankrike | 1000-talet til 1500-talet |
| Jesus si omskjering (1. januar) | Ulike stader i Europa | etter kvart som ein byrja å gå over til 1. januar som nyttårsdag |
| 1. mars | Republikken Venezia Russland |
fram til 1797 fram til 1300-talet |
| 1. september | Russland | 1300-talet til 1753, då den julianske kalenderen blei innført |
Sidan 1600-talet har den katolske kyrkja byrja kyrkjeåret den første søndagen i advent.
[endre] Indiske nyttår
Dei ulike indiske folkegruppene har ulike nyttårsfeiringar. Hinduistiske godjaratiar feirer nyttår to dagar etter divali. Teluguar og kannadaer feirer nyttår rundt vårjamdøgn. Tamilar av alle religionar feirer varudapirappu i midten av april. Bengalsk nyttår, nababarsja, kjem midt i den varmaste årstida og inneber mellom anna ei bøn for regn.
Nyttårsfeiringa har òg spreidd seg til land me ikkje kallar indiske, som Thailand, der ein feirer songkran frå 13. til 15. april mellom anna ved å hella vatn over folk.
På Bali feirer ein nyepi, ein dag for stille, som følger sakakalenderen og nymånen. Kvelden før dagen lager ein mykje støy, medan dagen etter held alle seg i ro heime.
[endre] Jødisk nyttår
Rosj hasjaná (hebraisk for «årsbyrjing») kjem 163 dagar etter pesah. Ettersom den jødiske kalenderen følgjer måneåret, endrer datoen på feiringa seg frå år til år. Høgtida er til minne om då verda blei til, og inneber eit oppgjer med seg sjølv og å prøva å forbetra seg sjølv føre det neste året.
[endre] Kinesisk nyttår
Kinesisk nyttår fell vanlegvis på den andre nymånen etter vintersolkverv, ein gong i tida frå 21. januar til 21. februar. Dei kinesiske åra har ikkje namn, men følgjer to syklusar, ein på tolv dyr og ein på fem element. Når ein dyresyklus er slutt, tek ein ny til, med eit nytt element. Dagen blir feira av kinesarar i Kina og i dei mange utvandrarmiljøa elles i verda, med fyrverkeri, dragedans og pengegåver, som skal bringa lukke.
Fleire andre land, som Korea og Mongolia, feirer nyttår som er avleia av det kinesiske. Vietnamesisk nyttår heiter Têt Nguyen Dan, eller bare Tet, og fell på same dagen som det kinesiske.
Japan følgde tidlegare det same kalendersystemet som Kina, men gjekk over til den gregorianske kalenderen i 1873, då dei òg flytta feiringa til 1. januar. Nyttårsfeiringa, o shogatsu, har likevel fortsatt mange likskapar med den kinesiske.
[endre] Muslimsk nyttår
I den muslimske kalenderen kjem nyttår ved byrjinga av månaden muharram. Kalenderen følgjer måneåret, på rundt 354 dagar, og feiringa tek til så snart ein kan sjå nymånen.
Nyttåret markerer Muhammed si flukt, hidjra, frå Mekka til Medina. Hendinga blir markert, men dagen er ikkje like viktig som i andre kulturar. Særleg for sjiamuslimane er det byrjinga på ei sørgetid, ettersom ein minnest Hussein, barnebarnet til Muhammed, som blei drepen i slaget ved Karbala, då. Denne sørgehøgtida blir òg kalla muharram.
[endre] Persisk nyttår
Navroz (farsi for nyttår) er namnet på nyttårsfeiringa til iranarar av alle religionar, og til bahaiar og parsarar, begge religionar som har opphav i Persia. Navroz kjem ved vårjamdøgn, 20. eller 21. mars. Ulike trusretningar tel år med ulike utgangspunkt.
