Królewszczyzna

Z Wikipedii

Królewszczyzna – ziemia należąca do króla. Królewszczyzny istniały w Polsce, a także w innych państwach, m.in. na Austro-Węgrach i w Wielkiej Brytanii.

Królewszczyzny stanowiły ok. 15-20% terytoriów Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Od XV w. królowie oddawali często królewszczyzny w zastaw lub przekazywali je jako darowizny szlachcie (zwłaszcza możnym, później magnatom). W praktyce większość królewszczyzn była kontrolowana przez bogatszą szlachtę (zarządca miał tytuł starosty).

Pod koniec XVI wieku ruch egzekucyjny popierany przez kanclerza Jana Zamoyskiego postawił sobie za cel wzmocnienie króla poprzez 'egzekucję praw', hasło 'egzekucji dóbr' dotyczyło zmuszenie zwrotu królewszczyzn królowi. W 1562 r. sejm uchwalił egzekucję dóbr królewskich (w 1563 r. zatwierdzone przez króla), nie objęła jednak ona ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego wobec sprzeciwu litewskich magnatów. Dochody otrzymywane z rewindykowanych królewszczyzn pozwoliły m.in. na utworzenie wojska kwarcianego.

Od końca XVI w. (1589-1590) królewszczyzny dzieliły się na ekonomie (zwane także dobrami stołowymi), których dochody były kierowane do skarbu nadwornego (prywatnego skarbu królewskiego, w odróżnieniu od skarbu państwowego), przeznaczonego na zaspokojenie potrzeb monarchy i jego dworu, oraz na starostwa i inne dobra wydzierżawiane lub nadawane w dożywocie szlachcie jako "chleb dobrze zasłużonych". Część dóbr stołowych, przeznaczonych na osobiste wydatki króla, była także nieraz wydzierżawiona szlachcie (i nielegalnie przetrzymywana przez nią).

Do największych ekonomii w XVII-XVIII w. należały: w Koronie Grodno, Malbork i Wielkorządy z Niepołomicami, na Litwie Mohylew i Sambor.

Sytuacja chłopa w królewszczyznach była zwykle lepsza od tej w dobrach szlacheckich, gdyż wiele praw i przywilejów szlacheckich zwiększających pańszczyznę i inne obciążenia nie była stosowana w królewszczyznach.

w 1775 r. przeprowadzono "emfiteutyczną reformę starostw i królewszczyzn", co oznaczało, że odtąd oddawano je w dzierżawę nie na dożywocie ale na 50 lat, i to tym, którzy zapewniali najwyższy czynsz. Dzierżawy te mogły przechodzić w tym czasie na spadkobierców.

Sejm Czteroletni podjął uchwałę o wystawieniu na sprzedaż ziem królewskich. Po rozbiorach przeszły na własność państw zaborczych.