Wielka Brytania

Z Wikipedii

Masz nowe wiadomości (różnica z poprzednią wersją).

Ten artykuł dotyczy państwa. Zobacz też: Wielka Brytania, czyli wyspa.

Na tę stronę wskazuje przekierowanie z Zjednoczone Królestwo. Zobacz też: Zjednoczone Królestwo Portugalii, Brazylii i Algarve.

United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland


Flaga Wielkiej Brytanii	Godło Wielkiej Brytanii

Dewiza: (fr.) Dieu et mon droit
(Bóg i moje prawo)

Język urzędowy

angielski¹

Język używany

angielski, kornijski, walijski, szkocki gaelicki, scots, irlandzki

Stolica

Londyn

Ustrój polityczny

monarchia parlamentarna

Następca tronu

Powierzchnia
• całkowita
• wody śródlądowe

76. na świecie
244 820 km²
1,3%

Liczba ludności
• całkowita (I 2007)
• gęstość zaludnienia

22. na świecie
61 044 684
247,2 osób/km²

Utworzenie

Akt Unii
1 stycznia 1801

Jednostka monetarna

funt szterling (£, GBP)

Strefa czasowa

UTC 0 - zima
UTC+1 - lato

Hymn państwowy

God Save the Queen²
(Boże chroń królową)

+44

¹ brak języka oficjalnego ogólnokrajowego, angielski de facto traktowany jest jako język urzędowy; w Walii i Szkocji językami urzędowymi są angielski oraz odpowiednio walijski i szkocki gaelicki
² nieoficjalny

Wielka Brytania, Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej (The United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland, Britain, UK) – państwo wyspiarskie położone w Europie Zachodniej. W skład Wielkiej Brytanii wchodzą: Anglia, Walia i Szkocja położone na wyspie Wielka Brytania, Irlandia Północna leżąca w północnej części wyspy Irlandia. Guernsey, Jersey i Wyspa Man, posiadają odrębny status dependencji Korony brytyjskiej. Terytoriami zależnymi od Wielkiej Brytanii są: Gibraltar, Anguilla, Bermudy, Brytyjskie Wyspy Dziewicze, Falklandy, Wyspy Georgia Południowa i Sandwich Południowy, Kajmany, Montserrat, Turks i Caicos, Św. Helena, Brytyjskie Terytorium Oceanu Indyjskiego i Pitcairn.

[edytuj] Ustrój polityczny

Zobacz więcej w osobnym artykule: Ustrój polityczny Wielkiej Brytanii.

Wielka Brytania jest monarchią parlamentarną z rządem odpowiedzialnym przed parlamentem. Stolicą państwa jest Londyn. Obecnym monarchą brytyjskim jest królowa Elżbieta II, która zasiadła na tronie w 1952 i została koronowana w 1953. Dzisiaj jej funkcje są głównie ceremonialne, a rzeczywiste rządy spoczywają w ręku premiera.

Wielka Brytania jest bardzo scentralizowanym państwem, w którym Parlament Westminsterski zajmuje się większością spraw politycznych. W ostatnich latach jednak każdy z krajów, wchodzących w skład Zjednoczonego Królestwa poza Anglią, otrzymał własne organa rządowe, zajmujące się sprawami lokalnymi.

[edytuj] Podział administracyjny

Zobacz więcej w osobnym artykule: Podział administracyjny Wielkiej Brytanii.

Wielka Brytania składa się z czterech krajów historycznych (constituent countries). W skład Zjednoczonego Królestwa wchodzą:

Kraj historyczny	Stolica	Ludność	Język urzędowy	Język używany
Anglia	Londyn	50 095 000	angielski	angielski, kornijski
Szkocja	Edynburg	5 060 000	angielski, szkocki gaelicki	angielski, szkocki gaelicki, scots
Walia	Cardiff	2 952 500	angielski, walijski	angielski, walijski
Irlandia Północna	Belfast	1 710 000	angielski, irlandzki	angielski, irlandzki

Kraje historyczne te z kolei dzielą się na własne jednostki administracyjne:

Anglia: 9 regionów, 46 hrabstw (w tym 7 hrabstw metropolitalnych)
Szkocja: 12 regionów, 32 jednostki administracyjne (zwane hrabstwami)
Walia: 3 miasta, 9 hrabstw, 10 hrabstw miejskich
Irlandia Północna: 26 dystryktów

Wyspa Man i Wyspy Normandzkie nie są częściami Zjednoczonego Królestwa, lecz stanowią dependencje Korony brytyjskiej, których polityką zagraniczną kieruje Londyn.

Wielka Brytania posiada także szereg terytoriów zależnych w wielu rejonach globu.

[edytuj] Demografia

Zobacz więcej w osobnym artykule: Demografia Wielkiej Brytanii.

Populacja

W kwietniu 2001 roku, powszechny spis ludności Wielkiej Brytanii, wykazał 58 789 194 ludności, trzecie największe zaludnienie na terenie Unii Europejskiej (po Niemczech i Francji), co w 2004 roku zostało oszacowane na 58 789 194 ludności na terenie całego kraju. 7 517 700 osób to mieszkańcy stolicy państwa – Londynu. Umiejętności pisania i czytania posiada 99% ludności, analfabetyzm występuje w znikomej ilości 1%. Obowiązek kształcenia się mają dzieci w wieku od 5 do 16 lat.

Migracje

Współcześni Brytyjczycy wywodzą się przede wszystkim z różnych ludów, które osiedliły się w Wielkiej Brytanii przed XII wiekiem - Celtów, Rzymian, Anglosasów i Normanów. W Zjednoczonym Królestwie mieszkają także liczne grupy stosunkowo niedawnych imigrantów z Afryki, Azji i Europy Wschodniej.

Od II wojny światowej Zjednoczone Królestwo przyjęło spore migracje ludności z Europy, Afryki oraz Południowej Azji. W 2001 roku 13,1% populacji stanowiły mniejszości narodowe, co wskazuje na najwyższy wskaźnik imigracji w Europie. W niektórych miastach Wielkiej Brytanii procent mniejszości narodowych jest bardzo wysoki, niemalże zbliżony do połowy ludności danego miasta i tak min. w Londynie stanowi 40,1%, w Birmingham 34,4% a w Leicester 39,5%. W maju 2004 roku, kiedy nastąpiło zwiększenie członków Unii Europejskiej odnotowano rekordową liczbę imigracji z krajów Europy centralnej i wschodniej, około 500 000 ludności. Zjednoczone Królestwo posiada również wysoki wskaźnik emigracji, w 2006 roku, zanotowano ze przynajmniej 5,5 mln osób urodzonych w Wielkiej Brytanii mieszka za granica, a kolejne pół miliona, mieszka i pracuje tam tymczasowo.

Głównym językiem jest angielski, choć w użyciu są także walijski, szkocki gaelicki, irlandzki i szkocki (scots). Imigranci posługują się także swoimi językami, np. urdu.

Nazwa państwa w językach używanych w Zjednoczonym Królestwie:

angielski: United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland
walijski: Teyrnas Unedig Prydain Fawr a Gogledd Iwerddon
szkocki gaelicki: An Rìoghachd Aonaichte na Breatainn Mhòr agus Eirinn mu Thuath
irlandzki: Riocht Aontaithe na Breataine Móire agus Thuaisceart Éireann
szkocki: Unitit Kinrick o Great Breetain an Northren Ireland
kornijski: An Rywvaneth Unys a Vreten Veur hag Iwerdhon Glédh.

Narodowości: Brytyjczycy 94,2% Hindusi 1,4% ludność z Indii Zachodnich 1,0% Pakistańczycy 0,8%

Religie: anglikanie 56,8% katolicy 13,1% prezbiterianie 7,0% metodyści 4,3% inni chrześcijanie 5,7% muzułmanie 1,4% żydzi 0,8% sikhowie 0,4% inni 9,8%

[edytuj] Geografia

Zobacz więcej w osobnym artykule: Geografia Wielkiej Brytanii.

Terytorium Anglii to w większości obszar pofałdowany z większymi górami na północy. Główne rzeki to Tamiza i Severn. Największymi miastami są Londyn, Birmingham, Manchester, Sheffield, Liverpool, Leeds, Bristol oraz Newcastle upon Tyne. Podmorski tunel niedaleko Dover łączy Wielką Brytanię z Francją.

Walia jest krajem górzystym, a jej najwyższy szczyt to Snowdon (1085 m). Na północ od głównego lądu leży wyspa Anglesey. Największym miastem i stolicą jest Cardiff, znajdujące się w południowej Walii.

Szkocja jest pod względem geograficznym krajem bardzo zróżnicowanym, z nizinami na południu i wschodzie oraz górami na północy i zachodzie, gdzie znajduje się najwyższy szczyt Wielkiej Brytanii - Ben Nevis (1343 m). W Szkocji można spotkać wiele zatoczek morskich, fiordów i jezior. U północnych wybrzeży rozsianych jest wiele wysp, takich jak Hebrydy, Orkady czy Szetlandy. Główne miasta to Edynburg, Glasgow i Aberdeen.

Irlandia Północna, obejmująca północno-wschodnią część wyspy Irlandia, jest krajem pagórkowatym. Główne miasta to Belfast i Derry.

[edytuj] Historia

Zobacz więcej w osobnym artykule: Historia Wielkiej Brytanii.

[edytuj] Starożytność

W starożytności obszar dzisiejszej Wielkiej Brytanii zaczął być zasiedlany przez plemiona celtyckie. Prawdopodobnie przybyli oni z centralnej lub wschodniej Europy. Celtowie znali metody obróbki żelaza, dzięki czemu posiadali lepszą broń niż dotychczasowi mieszkańcy wyspy (którzy dalej stosowali brąz). Przypuszcza się, że napór Celtów spowodował ich migracje na tereny stanowiące dzisiaj Walię, Szkocję i Irlandię. Celtowie ciągle napływali do Brytanii przez kolejne 700 lat. Celtowie zajmują szczególne miejsce w historii Brytanii, gdyż to z nich właśnie wywodzi się duża liczba ludzi zamieszkujących obecnie Szkocję, Kornwalię, Walię i Irlandię. Ich kultura oraz język zostały przyjęte przez ówczesnych mieszkańców wyspy.

W 55 roku p.n.e. Brytanię odwiedził Juliusz Cezar i to co zobaczył opisał w swoim dziele O wojnie galijskiej.

Przyczyną inwazji Rzymian na Brytanię była pomoc, której mieszkający tam Celtowie udzielali Celtom z Galii. dostarczali oni im żywność, i udzielali schronienia na wyspie. Rzymianie chcieli powstrzymać te praktyki oraz przejąć kontrolę nad tamtejszą produkcją żywności. W trakcie dwóch pierwszych prób inwazji na Brytanię, dokonanych przez Cezara w 55 i 54 roku p.n.e., nie zdobyto żadnych terytoriów. Właściwy podbój Brytanii przez Rzymian rozpoczął sie w roku 43. Dzięki przewadze wojskowej oraz walkom jakie toczyli między sobą Celtowie, nie był on trudny. Największym aktem oporu było powstanie Celtów pod przywództwem Boudiki około roku 60-tego, lecz i to zostało stłumione. Rzymianie nie zdołali tylko podbić Kaledonii, czyli dzisiejszej Szkocji, mimo całego wieku starań. Ostatecznie na granicy pomiędzy Kaledonią a terenami przez nich zajętymi zbudowano fortyfikacje. W latach 121-129 powstał Mur Hadriana, a w roku 142 Mur Antoninusa.

Od około roku 367 wzmogły się ataki Celtów z Kaledonii. Wojsko rzymskie miało coraz większe kłopoty z ich odpieraniem. Było to odbiciem sytuacji, która miała miejsce na kontynencie i wieszczyła ona początek końca panowania Rzymian w Brytanii. w 409 roku ostatni żołnierze rzymscy zostali wycofani z Brytanii, a zromanizowani Celtowie pozostawieni sami sobie w obliczu najazdów.

Widocznymi śladami pobytu Rzymian w Brytanii są zbudowane przez nich drogi. Były one używane jeszcze długo po tym jak Rzymianie odeszli. W tym okresie powstało także wiele miast. Niektóre z nich były początkowo obozami wojskowymi (po łacinie castra). Pochodne tego wyrazu można odnaleźć w nazwach miast takich jak Lancaster, Winchester, Leicester, Gloucester.

[edytuj] Średniowiecze do XI w.

W VI w. Anglia została podbita przez plemiona anglosaskie, które z czasem stworzyły system państw, zwany heptarchią, na który składało się 7 głównych królestw walczących o hegemonię. Pod koniec tego samego wieku rozpoczęła się chrystianizacja tych ziem. W IX w. największe znaczenie uzyskał Wessex. W tych czasach rozpoczęły się najazdy Normanów na Wyspy Brytyjskie, którzy podbili znaczną część Anglii, tworząc na tych obszarach tzw. Danelaw.

[edytuj] Średniowiecze od XI w.

W XI w. Normanowie z francuskiej Normandii podjęli udaną inwazję na Anglię, a jej królem został w 1066 ich dowódca Wilhelm I Zdobywca. Po wygaśnięciu dynastii normandzkiej (1135) na tronie Anglii zasiedli w 1154 Plantageneci. W XI-XIII w. dokonał się podbój Walii, a rozpoczął Irlandii i Szkocji. W 1337 Edward III wysunął roszczenia do dziedzictwa tronu francuskiego po Kapetyngach, co doprowadziło do wybuchu wojny stuletniej w latach 1337-1453. W 1399 na tronie Anglii zasiedli Lancasterowie. W 1455 wybuchły walki o tron między Lancasterami a Yorkami (tzw. wojna Dwóch Róż), które zakończyły się w 1485 objęciem tronu przez Henryka VII z dynastii Tudorów.

[edytuj] XVI-XVII wiek

W 1534 Henryk VIII uniezależnił Kościół Angielski od Stolicy Apostolskiej, ogłaszając się jego głową, a przez to tworząc nowe wyznanie religii chrześclijańskiej – anglikanizm. Pokonanie w 1588 hiszpańskiej Wielkiej Armady wzmocniło pozycję polityczną Anglii i stworzyło podstawy jej morskiej potęgi. Po wygaśnięciu Tudorów w 1603 władze przejęli szkoccy Stuartowie, łącząc oba państwa unią personalną.

[edytuj] XVIII wiek

W 1707 dotychczasowa unia personalna łącząca Anglię ze Szkocją została przekształcona w unię realną. Powstało wówczas Królestwo Wielkiej Brytanii. W 1714 na jego tronie zasiedli władcy z dynastii hanowerskiej. W XVIII w. Wielka Brytania podejmowała walkę z Francją o dominację morską i kolonialną zdobywając w 1713 Gibraltar, Akadię i Nową Fundlandię, a w 1763 Kanadę, Luizjanę i Florydę. W wyniku amerykańskiej walki o niepodległość 1775-1783 Wielka Brytania musiała uznać niepodległość swoich 13 kolonii. W 1793 Wielka Brytania przystąpiła do wojny przeciwko rewolucyjnej i napoleońskiej Francji.

[edytuj] XIX wiek

Do 1815 Wielka Brytania zainicjowała 6 koalicji antynapoleońskich. W 1801 utworzono Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii. W 1837 tron objęła królowa Wiktoria, panująca do 1901, pod rządami której Wielka Brytania stała się największym imperium światowym. Do 1849 zwierzchnictwem brytyjskim objęte zostały Indie, w 1875 dokonali zakupu akcji Kanału Sueskiego, a także m.in.: w 1878 zajęli Cypr, w 1882 Egipt, w 1886 objęli zwierzchnictwo nad Birmą, do 1898 podbili Sudan.

[edytuj] Lata 1901-1945

W 1901 na tronie zasiedli władcy z dynastii koburskiej (od 1917 zwanej windsorską), panującej w Wielkiej Brytanii do dziś. 1902 w celu powstrzymania ekspansji rosyjskiej na Bliskim Wschodzie Wielka Brytania zawarła sojusz z Japonią. W sierpniu 1914 Wielka Brytania wypowiedziała Niemcom wojnę. Po jej zakończeniu wojny pozycja mocarstwowa Wielkiej Brytanii uległa zachwianiu, jej liczne domina stały się suwerenne np.: Kanada, Australia, Nowa Zelandia. W 1936 Irlandia uzyskała niepodległość, Wielkiej Brytanii pozostała jedynie Irlandia Północna, czyli Ulster. Po ataku Niemiec w 1939 na Polskę Wielka Brytania wypowiedziała Niemcom wojnę, która ostatecznie zburzyła jej imperialną pozycje na świecie. Wszystkie jej kolonie uzyskały do lat 60. suwerenność.

[edytuj] Historia Wielkiej Brytanii po 1945 roku

Londyn to największe miasto Wielkiej Brytanii i jedno z największych na świecie

W 1945 Wielka Brytania została członkiem-założycielem ONZ i stałym członkiem jej Rady Bezpieczeństwa ONZ. W 1949 uzyskała członkostwo w NATO, w latach 1960-1972 była członkiem EFTA, a od 1973 EWG.

W 1979 władzę przejęła Partia Konserwatywna, która utrzymała ją aż do 1997. Pozycja konserwatystów uległa dodatkowo umocnieniu po udanej interwencji na Falklandach, które zostały zajęte przez Argentynę w 1982. W 1991 siły Wielkiej Brytanii wzięły udział w operacji uwolnienia Kuwejtu spod okupacji Iraku, a od 1992 biorą udział w siłach pokojowych ONZ w Jugosławii. W 1997, zgodnie z wcześniejszymi umowami oddała Chinom Hongkong. W XXI wieku Wielka powróciła jako jedna z wiodących potęg w nowoczesnym świecie poprzez interwencje na Bliskim Wschodzie ( po stronie USA) i zaangażowanie w byłej Jugosławii.

[edytuj] Gospodarka

Królowa Wielkiej Brytanii Elżbieta II

Zjednoczone Królestwo jest państwem o gospodarce kapitalistycznej, drugim co do PKB rynkiem w Europie (po Niemczech i przed Francją) a czwartym na świecie (po USA, Japonii i Niemczech). W ciągu ostatnich dwóch dekad rząd dokonał prywatyzacji wielu przedsiębiorstw państwowych, odchodząc w znacznym stopniu od zasad tzw. państwa opiekuńczego (welfare state). Intensywne, wysoko zmechanizowane i wydajne rolnictwo zaspokaja potrzeby żywnościowe kraju w 60%, przy czym w tym dziale gospodarki zatrudniony jest tylko 1.5% społeczeństwa. Wielka Brytania posiada bogate złoża węgla, gazu ziemnego i ropy naftowej. Usługi, głównie bankowe i ubezpieczeniowe, stanowią największy udział w brytyjskim PKB i w tym sektorze Wielka Brytania jest druga na świecie za USA, natomiast przemysł traci na znaczeniu.

[edytuj] Największe firmy

British Petroleum (branża naftowa)
Royal Dutch Shell (brytyjsko–holenderski koncern naftowy)
HSBC (sektor bankowy)
Royal Bank of Scotland Group (sektor bankowy)
Barclays Bank (sektor bankowy)
Reuters (media)
Unilever (brytyjsko–holenderski koncern branży FMCG)
Imperial Chemical Industries (przemysł chemiczny)
BAE Systems (przemysł lotniczy)
BT Group (łączność)
BG Group (energetyka)
Virgin Group (konglomerat)
British Airways (lotnictwo)
Vodafone (telekomunikacja)
Corus (metalurgia)
Rio Tinto (górnictwo)
BHP Billiton (brytyjsko australijski koncern górniczy)

[edytuj] Kultura

Zobacz więcej w osobnych artykułach: kultura Wielkiej Brytanii, kultura Anglii, kultura Szkocji, kultura Walii, kultura Irlandii Północnej.

[edytuj] Nauka i oświata

W Wielkiej Brytanii znajduje się duża liczba znakomitych uniwersytetów: Oxford, Cambridge, University College London, Imperial College, King's College. Zjednoczone Królestwo wydało wielu wspaniałych naukowców takich jak Isaac Newton, James Watt, Charles Darwin,Alexander Fleming i Graham Bell. Co do liczby nagród Nobla, Brytyjczycy są w drugim miejscu po obywatelach Stanów Zjednoczonych.

[edytuj] Literatura

Dramaturg William Shakespeare jest chyba najsłynniejszym pisarzem na świecie. Inni dobrze znani pisarze to Agatha Christie, Charles Dickens, sir Arthur Conan Doyle, Geoffrey Chaucer, Jane Austen, J.R.R. Tolkien oraz J.K.Rowling. Wśród poetów na uwagę zasługują Robert Burns, Thomas Hardy, John Milton, Alfred Tennyson, Rudyard Kipling, Dylan Thomas i William Wordsworth.

[edytuj] Muzyka

Wielka Brytania odgrywa także dużą rolę we współczesnej muzyce rozrywkowej, stanowiąc kraj pochodzenia dla wielu cenionych zespołów i wykonawców rockowych. Również tam biorą swój początek różne rodzaje muzyki elektronicznej, np. acid, house, jungle, drum and bass i trip hop, które w całości lub części powstały w Zjednoczonym Królestwie.

[edytuj] Kynologia

W kynologii Wielka Brytania uznawana jest powszechnie za wiodącą pod względem hodowli i rozwoju ras psów, zaś coroczna wystawa KC(UK) Crufts pod patronatem Rodziny Królewskiej to najstarsze, największe i najbardziej prestiżowe wydarzenie kynologii światowej.

Wielka Brytania uznawana jest za ojczyznę masonerii, wśród królów brytyjskich, artystów i mężów stanu, było wielu masonów.