Szlachta
Z Wikipedii
Szlachta (z niem. Geschlecht) wyższa klasa społeczna, wywodząca się ze stanu rycerskiego w społeczeństwie feudalnym.
Szeroko ujęte pojęcie szlachty istniało we wszystkich społeczeństwach przedindustrialnych na całym świecie. W większości wypadków szlachta wywodziła się ze starszyzny plemiennej i kast wojowników społeczeństw plemiennych. Mimo braku kontaktów zadziwiająco podobne były stany szlacheckie w odległych krajach - n.p. europejską i japońską szlachtę łączy wiele analogii ( rozwarstwienie stanu, elitarność, pojęcia honoru, służba wojskowa, herby)
Chociaż samo określenie szlachta (l.p. szlachcic) stosowane bywało w średniowieczu, to czas przejścia stanu rycerskiego w szlachecki określa się zazwyczaj na schyłek średniowiecza i powstanie monarchii stanowych. Szlachta jako klasa społeczna istniała we wszystkich monarchiach i niektórych republikach europejskich, i większości pozaeuropejskich do czasów współczesnych. Również obecnie istnieje w państwach o ustroju monarchistycznym jako klasa o określonych prawem przywilejach, choć jej znaczenie ekonomiczne nie jest już tak duże jak dawniej.
Podstawowymi cechami przynależności do szlachty było posiadanie herbu, zwykle majątku ziemskiego i pewnych przywilejów w tym czysto honorowych, zazwyczaj dziedziczne, choć znane jest także szlachectwo osobiste bez prawa dziedziczenia. W większości krajów nazwiska szlachty wyróżniały się specjalnym tytułem, dodatkiem, czy formą. W Polsce są to nazwiska kończące się na -ski , -cki,oraz "-icz" na kresach Rzeczypospolitej. podobnie w innych krajach słowiańskich , w krajach dawnego cesarstwa niemieckiego partykuła von lub zu przed nazwiskiem, we Francji - de, na Węgrzech końcówka -y (-i). Są liczne wyjątki od tych reguł, np. polskie nazwiska typu szlacheckiego używane przez rodziny chłopskie i mieszczańskie , podobnie w Niemczech , Włoszech i innych krajach. W Wielkiej Brytanii natomiast nazwisko osoby szlacheckiego pochodzenia, nie posiadającej żadnego tytułu niczym się nie wyróżnia.
W niektórych krajach (np.w Polsce) szlachectwo zobowiązywało do służby wojskowej w pospolitym ruszeniu. Posiadanie majątku ziemskiego w praktyce bywało bardzo różne, w Polsce, dzielenie ziemi między spadkobierców prowadziło do przekształcania uboższej szlachty w szlachtę zagrodową, na zachodzie, gdzie częściej dziedziczono według prawa primogenitury młodsi synowie często nie posiadający własności ziemskiej, poświęcali się służbie wojskowej lub duchownej. Na drugim biegunie funkcjonowały olbrzymie majątki magnackie, składające się z kilkudziesięciu lub więcej wsi, miast, dysponujące własnymi armiami, nawet nazywane (np.w Polsce) "państwami".
Od samego początku szlachta była stanem rozwarstwionym, na szlachtę wyższą, magnaterię lub arystokrację wyrosłą z wielkich panów feudalnych i szlachtę niższą wywodzącą się z szeregowego rycerstwa. Bywały liczne przypadki migracji między tymi warstwami, przez zubożenie, wzbogacenie, nadania dóbr i tytułów przez monarchę. Ponadto młodsi synowie bocznych gałęzi rodów arystokratycznych, w większości państw nie posiadający praw do dziedziczenia ziemi i tytułów zasilali szeregi niższej szlachty. Między innymi skutkiem tego wszędzie szerokie pojęcie szlachty obejmowało zarówno wyższa i niższą warstwę stanu. Faktycznie jednak istniały wielkie różnice w majątku i przywilejach, nawet w Rzeczypospolitej gdzie równość szlachecka była zagwarantowana prawem, istniała przepaść między obiema warstwami. W krajach Europy zachodniej te różnice podkreślały odrębne prawa i przywileje.
Arystokracja - nazywana w Anglii i Francji parami, Hiszpanii i Portugalii grandami, w Niemczech Hochadel, Fürsten zasiadała w wyższej izbie parlamentu, piastowała najwyższe urzędy i godności. W niektórych krajach (Niemcy, Francja, Hiszpania) do arystokracji zaliczały się rody niegdyś suwerennych księstw i hrabstw. Warstwa wyższa była w wielu krajach (np.w Niemczech, Austrii, Rosji) szczelnie zamknięta, i niejednokrotnie przedstawiciele niższej szlachty obdarzeni przez władcę tytułem arystokratycznym nadal byli zaliczani do dawniejszej warstwy. Awans do niższej warstwy szlacheckiej dla osób spoza stanu był nieporównanie łatwiejszy. Władcy monarchii stanowych jednając sobie stronników w sporach z parlamentem nadawali często szlachectwo (nobilitacja) wyróżniającym się przedstawicielom mieszczaństwa czy chłopstwa. W niektórych państwach również najwyższa arystokracja miała prawo kreować nową szlachtę. Powodowało to dalsze rozwarstwienie stanu szlacheckiego, ponieważ zazwyczaj świeżo nobilitowani nie posiadali od razu pełni praw, zwykle przysługiwały one dopiero w trzecim pokoleniu. Prawa i przywileje, a także honorowa pozycja społeczna nie zawsze szła w parze z zamożnością, i wielokrotnie przedstawiciele starej szlachty byli dużo ubożsi od świeżo nobilitowanych mieszczan.
Szczególnie stało się to widoczne w dobie powstawania kapitalizmu. Kresem klasycznego społeczeństwa szlacheckiego w Europie była Wielka Rewolucja Francuska, która odebrała szlachcie wszelkie przywileje a znaczną część starej francuskiej szlachty eksterminowała. Powstała w krajach opanowanych przez Napoleona możliwość awansu do nowej szlachty kontynuowana była także po jego upadku i w całej Europie. Powstała nowa klasa kapitalistów starała się kontynuować na swój sposób tradycje szlacheckie, zdobywając często nobilitacje, tytuły i kupując majątki ziemskie. W wielu krajach bogaci przemysłowcy, choć niejednokrotnie podniesieni do rangi baronów, hrabiów czy nawet książąt starali się wejść w koligacje małżeńskie ze starymi rodami szlacheckimi.
Jednocześnie powstawanie kapitalizmu prowadziło często do pauperyzacji uboższej szlachty, co było szczególnie widoczne w Polsce.
Po I wojnie światowej w byłych monarchiach istnienie odrębnego stanu szlacheckiego zostało zniesione, a nawet niekiedy (w Austrii) zakazano używania tytułów i partykuł szlacheckich. Jednak do dziś nawet w krajach demokratycznych pochodzenie z rodzin szlacheckich jest często uważane za powód do dumy. Owocuje to niekiedy pozytywnie, np. modą na badania i poszukiwania genealogiczne, wzrostem zainteresowania historią a zwłaszcza heraldyką. Czasami przybiera nieco karykaturalne formy, gdy różne komercyjne biura heraldyczne a nawet samozwańczy pretendenci do nieistniejących tronów nadają nowe herby i potwierdzenia rzekomego szlachectwa.
W większości krajów, także u ustrojach republikańskich, potomkowie dawnej szlachty często nadal stanowią elitę, niejednokrotnie potwierdzając kulturą, inteligencją i honorem dawną zasadę, że "szlachectwo zobowiązuje" (franc Noblesse oblige).
Jednocześnie przetrwały w Polsce niektóre przywary stanu szlacheckiego, stając się według wielu opinii polskimi wadami narodowymi. Szlacheckim pochodzeniem tłumaczony jest częsty wśród Polaków duch sobiepaństwa, pieniactwo czy pijaństwo. Także pozytywne cechy narodowe jak umiłowanie wolności, patriotyzm, tolerancja religijna, gościnność również mają prawdopodobnie genealogię szlachecką.
Spis treści |
[edytuj] Szlachta w poszczególnych krajach
[edytuj] Austria i Austro-Węgry
Do upadku Świętego Cesarstwa Rzymskiego w 1806 r., w którego skład wchodziła Austria, obowiązywały w niej prawa i hierarchia szlachty reszty Rzeszy. W cesarstwie austriackim sytuacja niewiele się zmieniła, choć do większego znaczenia politycznego doszła szlachta z poszczególnych krajowe monarchii - z Chorwacji, Czech , Polski, Słowenii , Węgier i Włoch. Po unii personalnej z Węgrami szlachta węgierska posiadła te same prawa i przywileje co austriacka. Różny skład etniczny monarchii austro - węgierskiej powodował zróżnicowanie szlachty, wywodzącej się z różnych państw o różnej historii. Różną pozycję w swoich krajach miała szlachta, także ekonomiczną. Jednak ogólne państwowe prawa i przywileje były w większości przypadków przez władców i urzędy przestrzegane, i do rzadkości należały wypadki jawnego faworyzowania np. szlachty niemieckojęzycznej a gorszego traktowania słowiańskiej. Przywileje polityczne szlachty wiązały się z zasiadaniem w parlamencie (szlachta wyższa w senacie), większość innych przywilejów była honorowa i ceremonialna, w związku z silną władzą cesarską. Prawo nadawania szlachectwa i tytułów miał cesarz, funkcjonujący krótko urząd Hofpfazgrafa (mającego prawo nobilitacji) został szybko zniesiony , jako sprzyjający korupcji. Powszechna jest opinia ,że austriackie tytuły arystokratyczne można było łatwo kupić. Może wiązać się to z tym, że szlachcicowi polskiemu, z austriackiego zaboru, mogącemu udowodnić pochodzenie od senatora Rzeczypospolitej przysługiwał automatycznie tytuł hrabiowski, za wydanie dyplomu należało jednak wnieść sporą opłatę skarbową. Podobnie tytuł barona mogła otrzymać szlachta pochodząca od urzędnika ziemskiego czy powiatowego. Szlacheckie nazwiska austro-węgier charakteryzowały się partykułami von i zu przed nazwiskiem, przy czym stosowano je zwykle także przy nazwiskach nieniemieckich, co dawało niekiedy komiczny efekt powtórzenia, np. "von Jaworski" . W przypadku nobilitacji, zwykle do pozostawionego mieszczańskiego nazwiska dodawano z łącznikiem von (zu ) nazwę często fikcyjnych włości.
Tytuły szlacheckie zostały w Austrii zniesione w 1918 r. po upadku monarchii habsburskiej. Zakazane zostały nawet szlacheckie przedrostki, stąd np. Otto von Habsburg w Austrii może być nazywany oficjalnie jedynie Ottonem Habsburgiem.
Hierarchia szlachty austriackiej
- szlachta wyższa: Erzherzog (Arcyksiążę - tylko członkowie rodziny panującej) , Herzog (książę) , Fürst (książę) ,Markgraf (margrabia) ,Graf (hrabia), Freiherr , Baron (baron).
- szlachta niższa: Ritter (rycerz) , Edle (szlachcic nieutytułowany)
[edytuj] Belgia
Pod panowaniem hiszpańskim i austriackim wielkie znaczenie miała stara szlachta cesarstwa. Podczas unii z Holandią w latach 1814 - 1830 szlachta belgijska zasiadała w osobnej izbie parlamentu. Po uzyskaniu niepodległości w królestwie Belgii zostały zniesione polityczne przywileje szlacheckie, i przynależność do tego stanu jest tylko honorowym zaszczytem. Król ma prawo nadawania szlachectwa i tytułów szlacheckich. Szlachectwo w Belgii może być dziedziczne przez wszystkich legalnych potomków, w linii męskiej, lub osobiste.
Hierarchia szlachty belgijskiej: szlachta nieutytułowana,, jonkheer, ecuyer, (junkier ,giermek), ridder, chevalier (rycerz , kawaler), baron, graaf, comte ( hrabia), markgraaf, marquis (markiz), prins, prince (książę), hertog, duc (książę , diuk).
[edytuj] Francja
Przekształcenie feudałów i rycerstwa w szlachtę we Francji jest najbardziej typowym przykładem tych procesów w Europie zachodniej. Od początku szlachta francuska miała wiele przywilejów politycznych i ekonomicznych. Przywileje polityczne zostały trochę ograniczone po wprowadzeniu w XVII w.monarchii absolutnej, pozostało jednak wielkie znaczenie ekonomiczne i prestiżowe. Ekonomiczna siła szlachty opierała się głównie na posiadaniu wielkich majątków ziemskich, w XVII w. zaczęła też dołączać do stanu szlacheckiego bogate mieszczaństwo i finansjera. Coraz liczniejsza grupa nowouszlachconych (noblesse de robe) przyczyniała się do wzrostu prestiżu starej szlachty (noblesse d`epe). Jednocześnie brak kontroli heroldii przyczyniał się do częstego w XVIII w. handlu przywilejami szlacheckimi, do fałszerstw i uzurpacji. Rewolucja pozbawiła szlachtę francuską wszelkich przywilejów politycznych, często także majątków i życia. Po utworzeniu cesarstwa Napoleon wprowadził w miejsce zniesionych przez rewolucję herbów i tytułów Ancien Régime`u nowe tytuły szlacheckie, wraz z nowym systemem heraldyki. Częściowo nowymi tytułami obdarzył również dawną szlachtę. Kolejne monarchie francuskie przywróciły dawne tytuły, uznając także nowe, cesarskie.
W V Republice tytuły szlacheckie nie są oficjalnie uznawane, ale prywatne ich stosowanie jest wciąż powszechne. Francuskie nazwiska szlacheckie z reguły mają przedrostek de (d` , de la , des) choć bywają wyjątki. Nazwiska szlachty cesarskiej często mają formę dwuczłonową, gdzie drugi człon jest poprzedzany szlachecką partykułą.
Hierarchia szlachty francuskiej
Szlachta królestwa Francji dzieliła się jak w innych krajach na szlachtę wyższą i niższa. Jednak niezależnie od formalnych podziałów większym prestiżem cieszyła się szlachta ze starych rodów, nawet posiadając niższy tytuł.
- szlachta wyższa: vicomte (wicehrabia) , comte (hrabia) , marquis (markiz), duc (książę , diuk) , prince (książę krwi,książę)
- szlachta niższa: baron (baron, czasem zaliczany jak w innych krajach do szlachty wyższej) , banneret , chevalier (kawaler) , gentilhomme (szlachcic nieutytułowany) , ecuyer (giermek) , anobli (świeżo nobilitowany).
Szlachta cesarstwa nie była z góry podzielona na dwie grupy, hierarchia zależała także od piastowanego urzędu, zasiadania w senacie czy kaprysu cesarza. Tytuły napoleońskie dziś cieszą się mniejszym społecznym prestiżem niż te starsze.
- szlachta cesarstwa: chevalier , baron , comte , duc , prince.
[edytuj] Hiszpania
Historia szlachty w poszczególnych królestwach i zjednoczonej Hiszpanii jest podobna do historii szlachty francuskiej. Jednak długotrwałe walki z Maurami, rekonkwista, od VIII do XV w. wpłynęły z jednej strony na znaczny wzrost drobniejszego rycerstwa, tworzącego później niższą szlachtę, z drugie na większe niż w innych krajach prawa i samodzielność najwyższych feudałów. Również powstanie imperium kolonialnego wpłynęło na dużą samodzielność wyższych arystokratów pełniących funkcje poza metropolią. Wyższa szlachta hiszpańska, grandowie mieli niespotykane gdzie indziej prawa i przywileje, i wielkie znaczenie polityczne. Szlachta niższa, najliczniejsza po polskiej w Europie, (obecnie ponad 500 tys.osób) często żyła prawie w ubóstwie. W XVIII wskutek licznych nobilitacji udzielanych przez Karola III i Karola IV liczba szlachty, zwłaszcza niższej jeszcze bardziej wzrosła. Wojny napoleońskie zniszczyły fizycznie i ekonomicznie wiele rodów, szczególnie drobnej szlachty. Józef Bonaparte zniósł przywileje szlachty wyższej, przywrócone po restauracji Burbonów. Dotkliwy cios pozycji grandów przyniosła ustawa kortezów znosząca majoraty w 1855 r. Doprowadziło to wiele rodów do upadku ekonomicznego, inne zajęły się przemysłem i handlem. Na początku XX w. żyło ok.200 arystokratycznych rodzin hiszpańskich nie mających prawa używania przysługujących im tytułów z powodu nieuiszczenia wysokich opłat skarbowych przy dziedziczeniu. Republikański rząd Hiszpanii zniósł w 1931 wszystkie przywileje szlacheckie, przywrócone następnie przez rząd gen.Franco w 1948 r. Obecnie w królestwie Hiszpanii tytuły arystokratyczne i szlacheckie mają znaczenie głównie honorowe, związane niekiedy z niewielkimi przywilejami politycznymi i ekonomicznymi. Król Jan Karol I Burbon ma prawo nadawania tytułów szlacheckich, zwykle za zasługi na polu polityki, nauki lub sztuki. Tytułem markiza m.in. został uhonorowany Salvatore Dali. Hiszpańskie nazwiska szlacheckie zazwyczaj mają przedrostki de , często charakteryzują się niezwykłą dla obcokrajowców długością, składając się prócz kilku imion, z nazw majątków i nazwisk przodków. Tytuł Don , pierwotnie przysługujący tylko królowi, później wyższej szlachcie, obecnie stosowany jest jako tytuł grzecznościowy, bez względu na stan.
Hierarchia szlachty hiszpańskiej
- szlachta wyższa - grandowie - Principe (książę), Duque (książę), Marqués (markiz), Conde (hrabia), Vizconde (wicehrabia) und Baron (baron) ,
- szlachta niższa - hidalgos Hidalgo, Caballero (kawaler) und Escudero.
[edytuj] Holandia
Pochodzenie i historia szlachty holenderskiej jest podobna jak belgijskiej. Pod panowaniem hiszpańskim i cesarskim duże znaczenie miała szlachta z obcych nadań. W niepodległej Holandii do dużego znaczenia i bogactwa doszło mieszczaństwo, które często posługiwało się herbami. W Niderlandach hiszpańskich i austriackich używano tytułów szlacheckich zaborców. Po wprowadzeniu republiki w 1795 r. szlachta utraciła przywileje polityczne. Nieskuteczną próbę przywrócenia przywilejów i tytułów szlacheckich podął król Ludwik Bonaparte w 1807 r. W królestwie Niderlandów po 1815 r. szlachta stopniowo traciła większość przywilejów politycznych, a w 1848 r. parlament zniósł wszystkie przywileje szlacheckie i królewskie prawo nobilitacji. Obecna szlachta holenderska to przede wszystkim posiadacze ziemscy i potomkowie patrycjatu. Szlachectwo jest tylko honorowym zaszczytem, z którym wiążą się niektóre funkcje dworskie. W Holandii nazwiska szlacheckie nie mają specjalnej formy, partykuła van czy de występuje również w nazwiskach rodzin nieszlacheckich .
Hierarchia szlachty holenderskiej: Jonkheer (junkier), ridder (kawaler), baron, burggraaf (burgrabia), graaf (hrabia), hertog (książę), prins (książę).
[edytuj] Luksemburg
Historia i hierarchia szlachty podobna jak w Belgii, z tym że tytuł książęcy przysługuje tylko członkom rodziny panującej. W przeciwieństwie do Holandii wielki książę Luksemburga ma nadal prawo nobilitacji i nadawania tytułów. Najwyższy tytuł, hrabiego (graf, comte) nadawany jest zazwyczaj zagranicznym książętom (np. tytuł hrabiego von Wisborg - członkom szwedzkiej rodziny królewskiej).
[edytuj] Niemcy
Powstawanie szlachty {der Adel) w Niemczech odbywał się w warunkach rozdrobnienia cesarstwa na wiele drobnych krajów i kraików. Ich władcy, często wywodzący się z germańskich dynastii plemiennych, noszący różne tytuły - królów, książąt, langrafów , margrabiów - mieli prawo nadawać tytuły szlacheckie. Niektórzy, najwyższej rangi (7-8) - elektorzy rzeszy mieli prawo wyboru cesarza. Tytuły nadawał również cesarz, a także w jego imieniu dość licznie mianowani urzędnicy (Hofpfalzgrafowie). Powstawały więc liczne rzesze nowej szlachty, z różnych nominacji, co powodowało rozwarstwienie stanu. Jednocześnie feudałowie dłużej niż w innych państwach europejskich zachowywani suwerenność, zależni lennie tylko od cesarza. Niektóre z państw Rzeszy po upadku cesarstwa uzyskało pełną niezawisłość. Dlatego też najwyższa klasa szlachty niemieckiej jest bardziej "elitarna" niż w innych krajach, jako wywodząca się z władców niedawno jeszcze suwerennych. Dlatego wyższą rangę mają hrabiowie z dynastii panujących w niezależnych hrabstwach (z tytułem Durchlaut) niż książęta tytularni. Wyższa szlachta utytułowana powstała z nadań miała też różną rangę, wyżej cenione były tytuły z nadania cesarskiego niż z poszczególnych państw Rzeszy. Szlachta niższa, wobec licznych nobilitacji, rozwarstwiała się na szlachtę starą, (Uradel) i nową, mianowaną dyplomami, (Briefadel). Sytuacja ekonomiczna i przywileje polityczne szlachty były różne w różnych krajach niemieckich. Tam gdzie panowała silna władza monarchy (np. w Prusach) rola polityczna szlachty była bardziej ograniczona. Po upadku monarchii w Niemczech w 1918 r. tytuły szlacheckie zostały zniesione. Obecnie mogą one stanowić, podobnie jak szlacheckie partykuły von lub zu przed nazwiskiem, jego część. Dlatego urzędowego brzmienia nazwiska np. "Ottmar Freiherr von Aretin" nie można zmieniać na "Freiherr Ottmar von Aretin" lub "Baron Ottmarr von Aretin".
Hierarchia szlachty niemieckiej: Jak wspomniano, wyższą rangę mają tytuły z nadania cesarskiego, i tytuły dawniej suwerennych władców, w praktyce o jaki tytuł np. księcia chodzi w danym przypadku należy orientować się z kontekstu. Podział na starą i nową szlachtę dotyczył obu warstw, choć głównie szlachty niższej.
- szlachta wyższa: Grosherzog (Wielki książę), Herzog (książę) , Fürst (książę) - jako ranga, inne znaczenia - zob. książę, Markgraf (margrabia) , Graf (hrabia) Freiherr , Baron (baron).
- szlachta niższa: Ritter (rycerz) , Edle (szlachcic nieutytułowany)
[edytuj] Polska
-
Zobacz więcej w osobnym artykule: Historia polskich rodów szlacheckich.
Szlachta polska z założenia była równa według swych praw, przywilejów i obowiązków. Posiadanie tytułów było zakazane i traktowane jako zamach na równość szlachecką. Rozwarstwienie w praktyce istniało, głównie w sferze majątkowej, gdzie prócz potężnych magnatów rządzących niemal udzielnymi państwami istniały rzesze szlachty zagrodowej, posiadające w teorii te same prawa polityczne. Mimo rzadszych niż w zachodniej Europie nobilitacji szlachta stanowiła w XVII w. około 10% społeczeństwa, co przy przysługujących jej dużych przywilejach politycznych (z prawem wyboru króla włącznie) czyniło z Rzeczypospolitej szlacheckiej najstarszą demokracją nowożytną.
[edytuj] Rosja
Ze względu na historię, wielkość i złożony skład etniczny Imperium , szlachta rosyjska (ros. дворянство) stanowiła niespotykany gdzie indziej konglomerat. Obok potomków panujących dynastii państw podbitych lub włączonych do imperium, dynastycznych książąt z rodów Rurykowiczów , Gedyminowiczów , książąt gruzińskich , ormiańskich i innych, do szlachty należeli potomkowie wikingów, rycerstwa niemieckiego, wzbogaceni, nobilitowani mieszczanie i chłopi. Etniczny skład rosyjskiej szlachty też był różnorodny, choć przeważali w niej przedstawiciele jej europejskiej części i narodów Kaukazu. Ponadto wiele krajów wchodzących w skład imperium zachowało własne struktury społeczne, z warstwą własnej szlachty. Dotyczyło to zwłaszcza części azjatyckiej, gdzie rodowa i plemienna arystokracja pełniła nadal przywódczą rolę, często nie mając nadania ogólnoimperialnego szlachectwa.
W Wielkim Księstwie Moskiewskim i carstwie rosyjskim warstwę szlachty tworzyli początkowo bojarzy (боя́ре) , wywodzący się z wojów drużyny i rady książęcej. Początkowo (XII - XV w.) stanowili potężną siłę, posiadając prawa i przywileje podobne do największych zachodnioeuropejskich feudałów. W miarę wzmacniania władzy monarszej przywileje bojarów było ograniczane. Jako sojusznicy władcy występowała nowopowstała szlachta i szlachta będąca wasalami bojarów. Do XVII w. znacząco zmienił się skład stanu szlacheckiego, większość wielkich rodów bojarskich wymarła albo utraciła majątki. Ich miejsce zajęła nowa szlachta i mniejsi bojarzy. Zacierała się też różnica między bojarami i szlachtą (dworianstwem) i powstawała klasa szlachty ziemiańskiej, posiadającej dożywotnio lub dziedzicznie majątki ziemskie. W czasach absolutnej władzy carów i cesarzy Rosji, polityczne znaczenie szlachty zostało mocno ograniczone. Jednak ze względu na wielkość państwa i rozbudowany aparat biurokratyczny pozostawało wciąż duże aż do rewolucji. Podstawę ekonomicznej władzy szlachty stanowiło od poł. XVII w. poddaństwo chłopów i wielkie majątki obszarnicze. Do czasów Piotra I był używany tylko jeden tytuł arystokratyczny - książę (kniaź, князь) , reszta szlachty zhierarchizowana była bez osobnych tytułów, najwyższą rangę miała szlachta moskiewska, najniższą szlachta miejska. Tytuł książęcy przysługiwał pierwotnie tylko carskiej rodzinie i potomkom kniaziów dynastycznych. Dopiero na pocz. XVIII w. tytuł ten był nadawany jako szczególne wyróżnienie zwykłej szlachcie. Pierwszy tytuł książęcy nadany został A.P.Mienszykowowi. W 1722 ukaz Piotra I wprowadził wzorowany na zachodnioeuropejskim system tytułów szlacheckich, w tym nieznane wcześniej w Rosji tytuły hrabiego i barona. Wprowadzony został podział na szlachectwo osobiste i dziedziczne. Zostały ustalone ścisłe reguły nabywania nowego szlachectwa, i np. pierwszy stopień oficerski w wojsku i flocie dawał automatycznie szlachectwo osobiste, a ranga pułkownika lub kapitana marynarki - dziedziczne. Także kawalerowie wyższych orderów otrzymywali nobilitację. W tym samym czasie ograniczone zostały obowiązki szlachty, zwłaszcza obowiązkowa służba wojskowa dotyczyła już tylko szlachty posiadającej majątki ziemskie, która jednocześnie otrzymała pełnię władzy nad poddanymi chłopami. Możliwość dowolnego karania, sprzedawania, oddawania w zastępstwie w służbę wojskową przysługiwało posiadaczom ziemskim aż do zniesienia poddaństwa przez Aleksandra II w 1861 r. Rewolucja zniosła wszystkie przywileje szlacheckie a terror wprowadzony przez bolszewików pochłonął znaczną część rosyjskiej szlachty. Duża część szlachty wyemigrowała, m.in. do Polski, Francji i USA. Pozostali przedstawiciele tego stanu z trudem próbowali przystosować się do porewolucyjnej rzeczywistości, nieliczni współpracując z władzami radzieckimi robili nawet kariery. Przez cały czas władzy komunistycznej propaganda deprecjonowała obraz szlachty, nie tylko zresztą rosyjskiej, co szczególnie widoczne było w oficjalnym przedstawianiu historii, ale i w filmach i literaturze. Po upadku ZSRR zaczęły odradzać się szlacheckie tradycje, powstają związki szlachty, towarzystwa badające genealogię, instytucje mające zastąpić heroldie. Powstała nawet moda na szlacheckie pochodzenie, co sprzyja działalności komercyjnych heroldii zatwierdzających nowoutworzone herby, a pretendenci do tronu Wszechrusi nadają z całą powagą tytuły arystokratyczne. Jednym z takich tytułów - książęcym - zaszczycony został też Polak - ksiądz prałat Henryk Jankowski.
Hierarchia rosyjskiej szlachty
- stara szlachta (Древнее дворянство) — potomkowie kniaziowskich i bojarskich rodów.
- szlachta utytułowana (Титулованное дворянство) — князья (książęta), графы (hrabiowie), бароны (baronowie) - zwykle szlachta 1. grupy należała też do 2.
- dziedziczna szlachta (Потомственное дворянство)
- szlachta dożywotnia -(Личное дворянство) — szlachectwo osobiste, bez prawa dziedziczenia.
- szlachta bez ziemi (Беспоместное дворянство) — szlachectwo bez nadania dóbr, tytularne, m.in. szlachta urzędnicza, miejska.
System rang szlachty rosyjskiej dodatkowo komplikowała wielostopniowa hierarchia rang urzędniczych, stopni orderów i nie zawsze pokrywające się z nim lokalne godności poszczególnych krajów imperium.
[edytuj] Włochy
Prócz szlachty powstałej z feudałów i rycerstwa we Włoszech wcześniej niż gdzie indziej rozwinęło się bogate mieszczaństwo, tworząc bardzo liczną i wpływową grupę szlachty miejskiej. Niektóre z rodów patrycjuszowskich, np. Medyceusze we Florencji władały wpół niezależnymi księstwami, podległymi lennie papieżowi. Rozdrobnienie Włoch na wiele drobnych państw i lenna podległość wielu z nich Państwu Kościelnemu przyczyniało się do powstawania coraz liczniejszych rzesz utytułowanej szlachty. Prawie każdy papież nadawał swoim krewnym tytuły książęce, mniejsi władcy nadawali również liczne tytuły. Po zjednoczeniu Włoch, dynastia sabaudzka zatwierdziła większość dawnych tytułów, i nadawała nowe. Ze względu na liczne możliwości uzyskania tytułów warstwa szlachty niższej we Włoszech nie rozwinęła się tak bardzo jak w innych krajach, i podziału szlachty włoskiej dotyczą głównie statusu majątkowego. Republika Włoska zniosła oficjalnie tytuły szlacheckie, ale tolerowane jest ich używanie, także w dokumentach urzędowych. Obecnie na terenie Włoch prawo nadawania szlachectwa i tytułów arystokratycznych przysługuje papieżowi i rządowi San Marino. Tytuły Stolicy Apostolskiej nie są przyznawane od pontyfikatu Jana XXIII. Włoskie nazwiska szlacheckie mają przedrostki del , da , di , spotykane też w nazwiskach nieszlacheckich.
Hierarchia włoskiej szlachty:
cavaliere (kawaler) , barone (baron) , conte (hrabia) , marchese (markiz) , duca (książę) , principe (książę).
[edytuj] Zjednoczone Królestwo
Hierarchia szlachty brytyjskiej:
Szlachta brytyjska dzieli się we wszystkich częściach Zjednoczonego Królestwa na:
- szlachtę wyższą - parów (peerage):
baron, viscount (wicehrabia), earl, marquis (markiz) , duke (książę, diuk).
- niższą (gentry):
esquire (szlachcic nieutytułowany), knight (kawaler, rycerz), baronet.
Szlachta w Wielkiej Brytanii do dziś ma duże znaczenie ekonomiczne, cieszy się wieloma przywilejami honorowymi i prestiżem społecznym, ma wpływ na politykę. Królowa ma prawo nadawania szlachectwa i tytułów. Szlachectwo, a od 1960 również tytuły arystokratyczne mogą być osobiste, dożywotnie, lub dziedziczne. Charakterystyczną cechą brytyjskich tytułów jest ich przyznawanie w przypadku wygaśnięcia obdarzonej nim rodziny dalszym krewnym, potomkom w linii żeńskiej lub ponowne nadawanie innej rodzinie. Sprawia to niekiedy wrażenie nieprzerwanego funkcjonowania tytułu od np. XIV w., podczas gdy faktycznie nadanie w danej rodzinie jest dużo świeższej daty. Przepisy dotyczące używania herbów i tytułów, hierarchii i tytulatury w Zjednoczonym Królestwie są bardzo drobiazgowe. Nad ich przestrzeganiem czuwają królewscy heroldowie, tzw.Kings of Arms Historia i pochodzenie szlachty jest natomiast różne w poszczególnych krajach Królestwa:
Stara anglosaska szlachta została po podboju normandzkim w większości pozbawiona ziemi i częściowo wytępiona. Stara szlachta angielska wywodzi się w dużej mierze od normandzkich rycerzy Wilhelma Zdobywcy, tylko w Walii i Kornwalii przetrwały rody szlacheckie o starszej, celtyckiej lub anglosaskiej genealogii. Szlachta angielska od początku cieszyła się wielkimi przywilejami politycznymi, ekonomicznymi i osobistymi. Zasiadając w radzie królewskiej, od XIV w. Izbie Lordów i Izbie Gmin miała coraz większy wpływ na realną władzę w państwie, ograniczając stopniowo władzę królewską. Ciągłość funkcjonowania Anglii jako suwerennego królestwa, z krótką przerwą w czasach republiki , sprawiła, że szlachta brytyjska zachowała do dziś wiele ze swej historycznej pozycji, dziś głównie ekonomicznej i prestiżowej, ale wciąż także politycznej. Herby szlachty angielskiej są herbami osobistymi, dziedziczonymi w niezmienionej formie tylko przez prawowitego, jednego spadkobiercę. Pozostali członkowie rodziny szlacheckiej muszą wprowadzać zmiany w swych herbach, przy pomocy tzw. marks of cadency (oznak starszeństwa), co jest realizowane przez listy herbowe - uroczyste dyplomy wydawane przez heroldie. Ten sam system obowiązuje w Irlandii.
W początkach niepodległej Szkocji struktura i tytulatura feudalna była podobna do angielskiej. Na nizinach szkockich (Lowlands) osiedlało się zresztą wielu rycerzy normandzkich, zwłaszcza młodszych synów rodów z Anglii, duża część otrzymywała od szkockich królów nadania dóbr i tytułów.
W górskiej części Szkocji (Highlands) i na wyspach przetrwała bardzo długo, bo aż do czasów współczesnych, struktura klanowa. Większość klanów ma pochodzenie celtyckie, natomiast na wyspach wiele rodów szlacheckich (przywódców klanów) wywodzi się od wikińskich najeźdźców. Członkowie klanów uważali się za szlachtę, nawet nie posiadając tytułów szlacheckich. Wodzowie klanów często otrzymywali od władców Szkocji, a później Wielkiej Brytanii tytuły szlacheckie i arystokratyczne. Jednak nawet dziś duże znaczenie ma przynależność do arystokracji klanowej, a nieutytułowani wodzowie klanów cieszą się prawie takim samym prestiżem społecznym jak utytułowana szlachta. Herby szkockie podobnie jak angielskie przysługują tylko jednej osobie, pozostałe są odróżniane przy pomocy systemu bordiur heraldycznych.
Wieki angielskiej, a później brytyjskiej okupacji zniszczyły prawie doszczętnie starą celtycką szlachtę irlandzką. Okupanci nadawali dobra przejęte od wywłaszczonych, zbankrutowanych lub wymordowanych irlandzkich posiadaczy nowej szlachcie. Większość rodów szlachty irlandzkiej ma normandzkie albo szkockie pochodzenie. Nieliczne rody szlachty autochtonicznej w większości zaliczają się do niższej szlachty, a wiele starych irlandzkich rodów wyemigrowało, otrzymując często dobra i tytuły m.in. w Hiszpanii, Portugalii, Francji. Na ironię losu wygląda fakt, że głowa najstarszego w Europie rodu szlacheckiego, O`Neill, nie ma żadnego tytułu arystokratycznego, a tytuł barona O`Neill przysługuje rodzinie angielskiego pochodzenia. W Irlandii republikańskiej tytuły szlacheckie zostały zniesione.
