Pałuki (kraina historyczna)
Z Wikipedii
Pałuki – kraina historyczna położona w północno-wschodniej części Wielkopolski (ziemi, nie dzielnicy ani prowincji) o miano stolicy konkurują Kcynia, Szubin i Żnin.
 |
|
 |
|
| Stolica | Kcynia, Szubin lub Żnin |
| Dzielnica | Wielkopolska |
| Dorzecze | Wełny i Noteci |
| Ludność | 154 000 osób |
| Powierzchnia | 2156 km² |
| Gęstość zaludnienia | ponad 70 osób/km² |
| Miasta (największe) | 9 (Wągrowiec) |
| Wsie | około 300 |
Spis treści |
[edytuj] Nazwa
Termin Pałuki wywodzi się prawdopodobnie od wyrazu łuk, łęk, łęg, oznaczającego trawiastą nizinę pomiędzy gruntami ornymi lub od łukowatego kształtu niewielkich, ale wszechobecnych w tym rejonie wzniesień. Pojawiła się ona po raz pierwszy w źródłach w XIV – u Janka z Czarnkowa, a niedługo później i u Jana Długosza jako terra Palucacensis.
Od nazwy ziemi poczodzi również nazwa rodu szlacheckiego Pałuków.
[edytuj] Terytorium
Pałuki utożsamia się z przedrozbiorowym powiatem kcyńskim (częścią województwa kaliskiego, a od 1768 r. gnieźnieńskiego).
- na północy Pałuki odgranicza od Krajny rzeka Noteć
- na wschodzie Pałuki odgranicza od Kujaw również Noteć
- na południu Pałuki oddziela od reszty ziemi kaliskiej rzeka Jezioro Chomiąskie, Jezioro Gąsawskie oraz rzeka Wełna począwszy od Jeziora Rogowskiego
- na zachodzie Pałuki oddzielają od ziemi poznańskiej (w przybliżeniu) rzeki: Rudka, Tyśmienica (Dymnica) oraz Margoninka
Tak wyznaczony obszar liczy 2 156 km².
[edytuj] Historia
Pod koniec I tysiąclecia Pałuki miało zamieszkiwać plemię Pałuczan, które podporządkowało się Polanom. W tym też czasie przewodnią rolę od Biskupina przejęło zapewne Łekno, które było stolicą kasztelanii (jak podaje Bulla Gnieźnieńska z 1136). W 1227 w Gąsawie miał miejsce słynny zjazd książąt polskich, na którym zamordowano ostatniego seniora, Leszka Białego. W tym też czasie lokowano Kcynię oraz Żnin, które stały się kasztelaniami. W 1314 Pałuki znalazły się w granicach Polski odrodzonej po rozbiciu dzielnicowym. Za Kazimierza Wielkiego rozwijały się prężnie i zyskiwały mieszkańców – prawa miejskie uzyskały wtedy Gołańcz, Szubin i Wenecja.
Pałuki przez dobre cztery wieki znajdowały się w granicach województwa kaliskiego. Wychowali się na nich w tym czasie m.in. utalentowany poeta, Klemens Janicki oraz tłumacz Biblii – Jakub Wujek. Podczas potopu szwedzkiego bardzo dotkliwie ucierpiały. W 1768 trafiły do nowo powstałego woj. gnieźnieńskiego, lecz już po 4 latach zostały podzielone między Rzeczpospolitą a Prusy. W 1793 znalazły się już w całości pod zaborem pruskim. W 1794 zagościły na nich wojska Jana Henryka Dąbrowskiego podczas powstania kościuszkowskiego.
W 1807 Pałuki znalazły się w Księstwie Warszawskim, a w 1815 w Wielkim Księstwie Poznańskim (zwanym od 1848 Prowincja Poznańska). Pochodzili stąd m.in. naukowcy bracia Śniadeccy. Objęła je Wiosna Ludów, kolonizacja niemiecka, strajki szkolne 1905-1906 oraz powstanie wielkopolskie, które szczególnie dało się we znaki Pałuczanom, lecz jednocześnie dzięki któremu powrócili na łono ojczyzny. W latach międzywojennych należały do województwa poznańskiego, a dzieliły się na powiaty: szubiński, wągrowiecki i żniński. Od 1939 do 1945 pozostawały pod okupacją niemiecką, a później znów w granicach Polski, podzielone między różne województwa. Na największe ośrodki miejskie wyrosły w XX w. Wągrowiec na zachodzie oraz Żnin na wschodzie.
[edytuj] Osadnictwo
Na terenie Pałuk znajduje się dziewięć miast: Kcynia , Żnin i Wągrowiec oraz Gołańcz, Szubin, Barcin, Łabiszyn, Margonin i Szamocin, a także dwie wsie gminne: Wapno i Damasławek i ok. 300 sołeckich. Mieszkają tu 154 000 osób, co daje zagęszczenie ludności powyżej 70 osób na km².
[edytuj] Religia
Pałuki, będące początkowo pogańskie, zmieniły w średniowieczu swe oblicze na katolickie. Zasadniczo przez całe ostatnie tysiąclecie należały do archidiecezji gnieźnieńskiej. W XII w. (dokładna data sporna) założono w Łeknie jedno z pierwszych w Polsce opactw cysterskich. W tym też okresie kasztelania żnińska była własnością arcybiskupa. W następnych wiekach sprowadzono m.in. relikwie Krzyża Św. do kcyńskiej fary, a Bernardynów do Wągrowca. Reformacja nie zaznaczyła się na nich wyraźnie. Obecnie zdecydowana większość Pałuczan to katolicy, choć nie wyróżniają się jako całość szczególną wiarą. Na owym terenie znajdują się dekanaty: chodzieski (mniejszość), damasławski, kcyński, szubiński (większość), wągrowiecki i żniński. Od 2004 północne parafie należą do nowej diecezji bydgoskiej.
[edytuj] Geografia fizyczna
Pałuki, położone na Wysoczyźnie Gnieźnieńskiej i częściowo w Pradolinie Toruńsko-Eberswaldzkiej. Szczycą się ponad setką bogatych w ryby jezior. Temperatury roczne nie przekraczają 8 stopni Celsjusza, a opady należą do najniższych w Polsce, oscylując wokół 500 mm. Poza granicznymi nie ma większych rzek – co najwyżej Gąsawka i Nielba. Około połowa regionu znajduje się w dorzeczu Noteci, a reszta – Wełny (prawych dopływów Warty). Wielką osobliwością geograficzną na skalę światową jest szczególna postać bifurkacji w postaci skrzyżowania się nurtów dwóch rzek – Wełny i Nielby w Wągrowcu. Najniżej położonym miejscem jest ujście Margoninki do Noteci (48 m n.p.m.), a najwyższym wzniesieniem szczyt Chełminki na północ od Kcyni (161 m n.p.m.). Przeciętna wysokość wynosi ok. 100 m n.p.m. Gleby wykazują się najczęściej dobrą przydatnością rolniczą, wobec czego przeważają na nich grunty orne – zdecydowanie najsilniej zalesione są rubieże tej krainy.
[edytuj] Turystyka
Najciekawszymi miejscowościami na Pałukach są:
- Gołańcz – muzeum w gotycko-renesansowym zamku, dwa kościoły: gotycki i renesansowy, średniowieczne mury, barokowe kamienice
- Kcynia – barokowy kompleks pokarmelicki, renesansowy kościół, ośrodek folkloru
- Żnin – muzeum w gotyckiej wieży, gotycki kościół św. Floriana, muzeum w barokowej sufraganii
- Wenecja – Muzeum Kolei Wąskotorowej, ruiny gotyckiego zamku, neogotycki kościół
- Biskupin – rekonstrukcja starożytnego grodu, doroczny festyn archeologiczny, skansen ludowy, muzeum prahistorii
A oto inne miejsca godne zwiedzenia:
- Wągrowiec – barokowy zespół pocysterski, gotycka fara
- Łekno – gotycki kościół, grodzisko z ekspozycją wykopalisk
- Sobiejuchy – neoklasycystyczny pałac z parkiem
- Tarnowo Pałuckie – kościół drewniany z polichromią
- Kołybki – francuski dwór z parkiem
- Grocholin – renesansowy dwór obronny, klasycystyczny pałac
- Słupy – klasycystyczny pałacyk
- Jaktorowo – drewniany kościółek
- Chwaliszewo – neoklasycystyczny dwór
- Margonin – barokowy kościół, letnisko
- Margonińska Wieś – neogotycki pałac z muzeum Wybickiego i parkiem
- Srebrnogóra, sive Srebrna Góra – klasycystyczny dwór
- Żoń – drewniana świątynia
- Smuszewo – eklektyczny pałac
- Zalesie Pałuckie – dwór
- Szubin – ruiny gotyckiego zamku, kościół Św. Marcina (gotyk nadwiślański)
- Grochowiska Szlacheckie – klasycystyczny pałac
- Marcinkowo Górne – pomnik Leszka Białego, pierwotnie barokowy dwór
- Marcinkowo Dolne – eklektyczny dwór
- Stępuchowo – neorenesansowy dwór
- Chojna Pałucka – drewniany kościółek
- Redgoszcz – pałac w stylu francuskim
