Powstanie wielkopolskie

Z Wikipedii

Masz nowe wiadomości (różnica z poprzednią wersją).

Ten artykuł dotyczy powstania wielkopolskiego z lat 1918-1919. Zobacz też: inne powstania wielkopolskie pod hasłem powstanie wielkopolskie (strona ujednoznaczniająca).

Powstańcy wielkopolscy

Powstanie w Wielkopolsce wybuchło 27 grudnia 1918 roku, w reakcji na demonstracje Niemców sprzeciwiających się wizycie w Poznaniu Ignacego J. Paderewskiego. Powstańcy w krótkim czasie opanowali całą Wielkopolskę z wyjątkiem północnych i południowo-wschodnich jej obrzeży. Powstanie zakończyło się 16 lutego 1919 roku rozejmem w Trewirze, który rozszerzał na front powstańczy zasady rozejmu kończącego I wojnę światową z 11 listopada 1918. Było to jedno z dwóch, obok powstania wielkopolskiego 1806 roku, zwycięskich powstań w dziejach Polski.

Spis treści

1 Kalendarium powstania
2 Oznaka stopnia wojskowego powstańców wielkopolskich

[edytuj] Kalendarium powstania

[edytuj] Wydarzenia poprzedzające wybuch powstania

Wielkopolski Krzyż Powstańczy

styczeń 1916 – powstał Tajny Międzypartyjny Komitet Obywatelski skupiający polskich posłów do Reichstagu
lipiec 1918 – na terenie zaboru pruskiego powstała sieć lokalnych Komitetów Obywatelskich
11 października 1918 – polskie organizacje działające w Rzeszy wydały wspólny komunikat opowiadający się jawnie za niepodległością
9 listopada 1918 – wybuch rewolucji w Rzeszy, również w Wielkopolsce. Organizowanie tajnych struktur wojskowych w garnizonie poznańskim (na cytadeli), Jarocinie i Inowrocławiu. Trwa akcja gromadzenia broni i amunicji wykradanej z wojskowych magazynów
10 listopada 1918 – wydarzenia związane z tzw. Republiką Ostrowską
11 listopada 1918
- kapitulacja Niemiec, koniec I wojny światowej
- ujawnienie się Straży Obywatelskiej (przemianowanej kilkanaście dni później na Straż Ludową), nadburmistrz Poznania Ernst Wilms został usunięty ze stanowiska. Wojskowe władze niemieckie pozwoliły na jej funkcjonowanie w celu utrzymania pokoju w Prowincji Poznańskiej
12 listopada 1918
- Centralny Komitet Obywatelski wyłonił tymczasowy Komisariat, w skład którego weszli: ks. Stanisław Adamski, Wojciech Korfanty, Adam Poszwiński.
- Jarogniew Drwęski został prezydentem Poznania
13 listopada 1918
- Komisariat Naczelnej Rady Ludowej wezwał mieszkańców zaboru pruskiego do spokoju pomimo rewolucji w Niemczech
- doszło do "zamachu na ratusz", gdzie obradował zdominowany przez Niemców Wydział Wykonawczy Rady Robotników i Żołnierzy. Przestraszeni groźbą użycia siły delegaci usunęli z rady 4 niemieckich przedstawicieli powołując w ich miejsce Bohdana Hulewicza, Mieczysława Palucha, Henryka Śniegockiego i Zygmunta Wizę. Dzięki temu Polacy uzyskali kontrolę nad Komendą Miasta Poznania i dowództwem V Korpusu
17 listopada 1918 Komisariat NRL wezwał do ofiarowania pieniędzy w ramach jednorazowego "podatku narodowego"
18 listopada – wybory do powiatowych Rad Ludowych i posłów na Sejm Dzielnicowy (1399 delegatów)
20 listopada – podczas exposé rządu w Warszawie padły słowa przyłączenie Wielkopolski będzie jednym z pierwszych naszych zadań.
grudzień 1918 – nasilenie działań dążących do stworzenia tajnej armii
3 grudnia 1918 – rozpoczęcie obrad Sejmu Dzielnicowego w Poznaniu, w budynku kina "Apollo". Uczestniczyli w nich przedstawiciele ze wszystkich ziem zaboru pruskiego, oraz przedstawiciele polskiej emigracji zarobkowej, głównie z Westfalii.
5 grudnia 1918 – zakończenie obrad Sejmu Dzielnicowego, na których podjęte uchwały między innymi wyraziły wolę połączenia tych ziem z pozostałymi zaborami w zjednoczonej Polsce, a także zalegalizowano NRL, przeprowadzając oficjalnie wybór jej członków.
6 grudnia 1918 – pierwsze posiedzenie wybranej przez sejm NRL. Przewodniczącym prezydium został Bolesław Krysiewicz. Wybrano również organ wykonawczy – Komisariat Naczelnej Rady Ludowej, którzy tworzyli: reprezentanci Wielkopolski – ks. Stanisław Adamski i Władysław Seyda (brat Mariana Seydy), reprezentujący Śląsk – Wojciech Korfanty i Józef Rymer, reprezentujący Pomorze Gdańskie – Stefan Łaszewski i reprezentujący Kujawy – Adam Poszwiński. W celu usprawnienia działań powołano podkomisariaty w Bytomiu i Gdańsku.
11 grudnia 1918 – przywrócenie w poznańskich szkołach nauki języka polskiego i religii w tymże języku.
15 grudnia 1918 – rząd w Warszawie zrywa stosunki dyplomatyczne z Niemcami.
26 grudnia 1918 – przyjazd Ignacego Paderewskiego do Poznania pomimo sprzeciwu władz niemieckich (wręczenie nakazu opuszczenia miasta uniemożliwił niemieckim oficerom kordon Straży Ludowej).

[edytuj] Przebieg powstania

Fragment pomnika powstańców w Poznaniu

27 grudnia 1918 – po południu doszło w Poznaniu do strzelaniny koło Prezydium Policji, mieszczącego się naprzeciw budynku Teatru Miejskiego oraz w okolicach Hotelu Bazar. W walkach o Prezydium Policji poległ Franciszek Ratajczak. Powstanie wybuchło również poza Poznaniem. W walkach pod Boczkowem zginął Jan Mertka (obaj polegli wymienieni w komunikacie NRL), wyzwolono Szamotuły, Środę Wielkopolską, Pniewy, Opalenicę, Buk, Trzemeszno, Wrześnię i Gniezno. Polacy opanowali Dworzec Główny w Poznaniu, Pocztę Główną i część fortyfikacji miejskich.
28 grudnia 1918
- W Poznaniu Polacy zdobyli cytadelę, fort Grolmann i arsenał przy ul. Wielkie Garbary (obecnie Garbary)
- Komisariat NRL mianował tymczasowym dowódcą powstania kpt. Stanisława Taczaka (równocześnie otrzymał on promocję na stopień majora)
29 grudnia 1918 – zdobycie między innymi Grodziska Wielkopolskiego, Kłecka, Kórnika, Wielichowa, Gostynia i Witkowa
30 grudnia 1918
- Nieudana próba rozmów pokojowych z Niemcami, którzy odmawiają wzięcia odpowiedzialności za wywołanie starć 27 grudnia
- W Poznaniu powstańcy wyparli z koszar 6 pułk grenadierów, który po rozmowach opuszcza z bronią miasto
- Wyzwolenie Wronek, Wągrowca, Gołańczy, zatrzymanie niemieckiego natarcia na Gniezno pod Zdziechową.
31 grudnia 1918
- wyzwolenie Kościana, Obornik, Ostrowa Wielkopolskiego.
- początek ofensywy powstańców w kierunku Kujaw pod dowództwem Pawła Cymsa.
1 stycznia 1919
- Paderewski opuszcza Poznań
- powstańcy wyzwolili Jarocin, Krotoszyn, Mogilno
3 stycznia 1919 – w obawie o powstanie anarchii w Wielkopolsce Komisariat NRL podjął decyzję o przejęciu władzy, jednak ta decyzja pozostaje tajna
4 stycznia 1919 – Komisariat NRL wydał dekret o powołaniu Wojciecha Trąmpczyńskiego na urząd Naczelnego Prezesa Prowincji Poznańskiej i Prezesa Rejencji w Poznaniu. Władze niemieckie wezwały do bojkotu nowo mianowanego urzędnika.
5 stycznia 1919 – do tego momentu powstańcy zajęli między innymi: Czarnków, Jutrosin, Kruszwica, Nakło, Nowy Tomyśl, Miejska Górka, Rawicz, Strzelno i Wolsztyn
- do Sierakowa przybył silny oddział wojska niemieckiego, który uprowadził ze stadniny ponad 100 rasowych koni (miały dużą wartość jako zwierzęta pociągowe). Mieszkańcy wezwali na pomoc powstańców z Szamotuł i Pniew. Miasto zostało opanowane przez polskie oddziały, które ruszyły na zachód i wkrótce dotarły do linii Zatom Stary – Ławica – Prusim.
6 stycznia 1919
- Zwycięstwo Polaków w bitwie o lotnisko Ławica pod Poznaniem. Zdobyto je wraz ze stacjonującymi tam samolotami.
- Walki pod Czerskiem i Kościerzyną na Pomorzu
- Przed kościołem parafialnym w Kwilczu przybyły z Poznania Ludwik Kaczmarek rozpoczął agitację wśród mieszkańców wsi (wychodzących po nabożeństwie z kościoła). Tego samego dnia w sąsiednim domu rolnika Bolesława Mizery zawiązała się kwilecka drużyna powstańcza, biorąca udział w walkach m.in. o Kamionnę i Kolno.
7 stycznia 1919
- Podział opanowanych ziem na siedem Okręgów Wojskowych
- Niemcy zajęli wcześniej opanowane przez Polaków Chodzież i Czarnków
- Sieraków został wyzwolony przez powstańców; rozpoczęła się ofensywa wojsk powstańczych na linii Sieraków – Chorzępowo – Zatom Stary – Kolno – Kamionna – Mnichy – Tuczępy – Miłostowo – Zębowo.
8 stycznia 1919
- Komisariat NRL przejął władzę cywilną i wojskową nie określając jednak zasięgu terytorialnego. Mianował jednocześnie na wodza naczelnego powstania gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego
- Polacy odbili Chodzież (bitwa pod Chodzieżą) i Czarnków, odnieśli zwycięstwo w bitwie pod Ślesinem oraz zajmują Sieraków.
9 stycznia 1919
- NRL oficjalnie ogłosiła przejęcie władzy. Rozpoczęło się stopniowe spolszczenie administracji. Ze stanowisk usunięci zostali najbardziej antypolscy urzędnicy. W powiatach niemieckie landraty podporządkowano polskim starostom, którzy po pewnym czasie przejęli wszystkie ich uprawnienia.
- Polacy zostali wyparci z Nakła
- Polscy lotnicy dokonali nalotu na lotnisko we Frankfurcie nad Odrą
10 stycznia 1919 – walki na froncie południowym w okolicy Kąkolewa, Leszna i Rydzyny. Powstańcy zdobywają Sarnowę
- wchodzą w życie postanowienia traktatu wersalskiego przyznające Rzeczypospolitej Polskiej cały powiat międzychodzki. Z opuszczeniem miasta Niemcy zwlekali jeszcze tydzień, do momentu przybycia polskich wojsk, a wraz z nimi komisji alianckiej nadzorującej przejęcie Międzychodu przez administracje polską.
11 stycznia 1919 – utrata Sarnowy, przegrana bitwa pod Zbąszyniem, zwycięstwo bitwy pod Szubinem, zajęcie Łabiszyna, Złotnik i Żnina
- liczne starcia powstańców z oddziałami niemieckiego Grenzschutzu na terenie powiatu międzychodzkiego m.in. w Zatomiu Starym, Ławicy i w najbardziej wysuniętym na zachód punkcie oporu – Kolnie, które tego dnia 2-krotnie przechodziło z rąk niemieckich do polskich
12 stycznia 1919 – walki pod Lesznem i Lipnem
- pluton Grenzschutzu wspierany przez artylerię wtargnął do Zatomia Starego, jednak po brawurowej kontr-akcji powstańców został wyparty tracąc 8 rannych
13 stycznia 1919 – Niemcy zdobyli Szamocin
14 stycznia 1919 – Komisariat NRL zaapelował do Romana Dmowskiego o pomoc w zawarciu rozejmu
- powstańcy z placówki w Zatomiu Starym stoczyli bój o sąsiednią wieś Zatom Nowy; podczas walki 2 Polaków dostało się do niemieckiej niewoli a 1 został ranny
15 stycznia 1919 – nieudana próba odbicia Szamocina
16 stycznia 1919
- Został wydany pierwszy numer "Tygodnika Urzędowego Naczelnej Rady Ludowej"
- W rządzie Ignacego Paderewskiego zasiadło dwóch Wielkopolan: Józef Englich jako minister skarbu oraz Kazimierz Hącia jako minister przemysłu i handlu
17 stycznia 1919 – ogłoszenie poboru do Armii Wielkopolskiej – powołanie roczników: 1897, 1898 i 1899.
20 stycznia 1919 – zakaz przekazywania pieniędzy do banków w Rzeszy leżących poza linią frontu
21 stycznia 1919
- NRL ustaliła rotę przysięgi Armii Wielkopolskiej
- Do Paryża zostało przesłane sprostowanie fałszywych informacji rozpowszechnianych przez władze w Berlinie na temat stosowania przez powstańców terroru wobec ludności cywilnej z dowodami na takie zachowanie strony niemieckiej. Jednocześnie żądano przysłania misji alianckiej, wskazując na możliwość udziału Armii Wielkopolskiej w walkach z bolszewizmem. W prasie zagranicznej ukazały się liczne artykuły o sytuacji w Wielkopolsce.
22 stycznia 1919
- Na froncie północnym powstańcy utracili Potulice
- na froncie południowym – zwycięska bitwa pod Robaczyskiem
- Joseph Noules został wyznaczony przez Radę Najwyższą Państw Koalicyjnych na szefa mającej przybyć do Polski misji.
23 stycznia 1919 – powstańcy skutecznie bronili się w Miejskiej Górce
25 stycznia 1919
- zdobycie Babimostu i Kargowej
- Wstrzymanie wszystkich połączeń pomiędzy Wielkopolską i Rzeszą
- Ostateczne zniesienie wszelkich pruskich ograniczeń dotyczących języka polskiego w szkolnictwie
26 stycznia 1919 – żołnierze Armii Wielkopolskiej wraz z gen. Dowborem-Muśnickim złożyli uroczystą przysięgę na placu Wilhelmowskim, przemianowanym wówczas na plac Wolności w Poznaniu.
28 stycznia 1919 – niemiecka ofensywa w rejonie Bydgoszczy i Nakła. Bitwa pod Rynarzewem, Niemcy zajęli Szubin.
29 stycznia 1919 – Roman Dmowski wygłosił na posiedzeniu Najwyższej Rady Państw Koalicyjnych przemówienie, w którym uzasadnia prawa Polski do ziem zaboru pruskiego, oskarżając jednocześnie Niemców o dwulicowość
2 lutego 1919 – początek rozmów polsko-niemieckich w Berlinie.
3 lutego 1919 – załamanie się niemieckiej ofensywy na froncie północnym. Polacy kontratakiem odrzucają wroga za Noteć. Odbicie Rynarzewa i zwycięska bitwa pod Kcynią
4 lutego 1919
- Odbicie Szubina, walki na froncie południowym w okolicach Rawicza
- Początek rozmów przedstawicieli rządu warszawskiego z Komisariatem NRL w sprawie reprezentacji zaboru pruskiego w Sejmie Ustawodawczym
5 lutego 1919 – rozmowy w Berlinie skończyły się fiaskiem. Strona polska odrzuciła niemieckie warunki, nakazujące rozwiązanie Armii Wielkopolskiej, uznanie suwerennych praw Niemiec do Wielkopolski i zapłacenie przez stronę polską za szkody powstałe podczas walk. Pomimo zerwania rozmów Ententa zaznaczyła, że obie strony gotowe są do pertraktacji pokojowych.
6 lutego 1919 – koniec rozmów w sprawie reprezentacji zaboru pruskiego w Sejmie Ustawodawczym. Biorąc pod uwagę, że Wielkopolska, Kujawy oraz Śląsk i Pomorze były nadal formalnie częścią Rzeszy, aby uniknąć reperkusji międzynarodowych zrezygnowano z przeprowadzenia planowanych wyborów, które miały wyłonić 126 posłów, dając prawo udziału w obradach 16 polskim reprezentantom z Reichstagu
7 lutego 1919
- Ciężkie walki o Kolno, które wielokrotnie było tracone i odbijane
- Komisariat NRL mianował 122 byłych podoficerów cesarskiej armii niemieckiej na stopień podporucznika.
- Naczelnik Państwa Józef Piłsudski wydał dekret oficjalnie dopuszczając 16 przedstawicieli zaboru pruskiego do obrad w Sejmie Ustawodawczym
9 lutego 1919 – zatrzymanie niemieckiej ofensywy na zachód od Trzciela
10 lutego 1919 – zatrzymanie ataku wroga pod Rawiczem
11 lutego 1919 – Komisariat NRL rozwiązał wszystkie rady miejskie, ustalając termin wyborów do nowych samorządów na 25 marca
12 lutego 1919 – Niemcy wsparci przez pociągi pancerne zdobyli Kargowę i Babimost. Ich natarcie zostało zatrzymane pod Kopanicą
14 lutego 1919
- Początek rozmów o przedłużeniu rozejmu kończącego I wojną światową z 11 listopada 1918. Niemcy sprzeciwili się objęciu nim również frontu wielkopolskiego, jednak pod naciskiem Francji wyrazili ostatecznie zgodę.
- Niemieckie Naczelne Dowództwo zostało przeniesione do Kołobrzegu w ramach przygotowań do skierowania wszystkich dostępnych sił przeciw Wielkopolsce
16 lutego 1919 w Trewirze został przedłużony rozejm między państwami Ententy a Niemcami, który objął również front wielkopolski. Jednocześnie Armia Wielkopolska została uznana za wojsko sprzymierzone.

[edytuj] Między rozejmem a zjednoczeniem

Pomnik Powstańców Wielkopolskich znajdujący się na rynku w Pobiedziskach

Kwatera Powstańców Wielkopolskich na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie

18 lutego 1919 – pomimo rozejmu doszło do potyczki pod Rynarzewem, Polacy zdobyli pociąg pancerny
9 marca 1919 – Ochotnicza kompania powstańców ruszyła do Małopolski aby wziąć udział w walkach przeciw Ukraińcom okrążającym Lwów
20 marca 1919 – zniesienie Ostmarkenzulage – dodatku do pensji urzędników niemieckich pracujących na wschodzie, co miało zachęcić Niemców do osiedlania się w zaborze pruskim
23 marca 1919 – Polacy odnieśli ogromne zwycięstwo w Wyborach do Rady Miejskiej Poznania
24 marca 1919 – Komisariat NRL skierował do Rady Ministrów RP w Warszawie wniosek o utworzeniu odrębnej administracji dla byłego zaboru pruskiego. Wojciech Korfanty nazwał ewentualne przystosowanie tych struktur do istniejących na pozostałych terenach kraju, do czego dążył rząd, "krokiem wstecz". Ostatecznie pod naciskiem Ignacego Paderewskiego podjęto decyzję o zachowaniu przez Komisariat NRL pełni władzy na terenie byłego zaboru aż do ustalenia granicy zachodniej i przyszłej autonomii tych ziem (ostatecznie otrzymał ją jedynie Górny Śląsk). Komisariat NRL rozbudował również Armię Wielkopolską powołując roczniki 1891, 1892, 1893, 1894 i 1901.
5 kwietnia 1919 – Sejm Ustawodawczy uchwalił wybory uzupełniające w byłej Prowincji Poznańskiej w której ma być wyłonionych dalszych 42 posłów.
9 kwietnia 1919 – Komisariat NRL zarządził ośmiogodzinny dzień pracy w przemyśle i handlu
10 kwietnia 1919 – rozporządzenie Komisariatu NRL o usunięciu niemieckojęzycznych napisów na urzędach, dworcach kolejowych i zmianie nazw ulic na polskie. Karą za złamanie przepisu były dwa lata więzienia i 10 000 marek polskich
16 kwietnia 1919 – NRL postanowiła, że 3 maja będzie obchodzone jako święto państwowe
7 maja 1919 – rozpoczęcie działalności przez Wszechnicę Piastowską
15 maja 1919 – język polski stał się jedynym językiem urzędowym, podczas gdy język niemiecki pozostał językiem pomocniczym. Jednocześnie braki w kadrze urzędniczej sprawiły, że utrzymano język niemiecki w sądownictwie do 1920
25 maja 1919 – Armia Wielkopolska została podporządkowana Naczelnemu Dowództwu WP, przy zachowaniu jej odrębnej organizacji.
30 maja 1919 – przekształcenie Straży Ludowej w Obronę Krajową
1 czerwca 1919 – zostały przeprowadzone wybory uzupełniające do Sejmu Ustawodawczego
6 czerwca 1919
- Starcia koło Bydgoszczy
- Narastające zagrożenie niemiecką kontrofensywą sprawiło, że Komisariat NRL wprowadził na terenia wszystkich podległych mu ziem stan wyjątkowy. W pasie 20 km od linii frontu władze cywilne zostały podporządkowane wojskowym, a kilka dni później wprowadzono karę śmierci za działanie na szkodę Armii Wielkopolskiej, lub na korzyść armii niemieckiej.
18 czerwca 1919 – potyczki pod Rynarzewem
28 czerwca 1919 – traktat wersalski przyznał Wielkopolskę (poza kilkoma skrawkami) Polsce
1 lipca 1919
- Komisariat NRL zniósł granicę celną z byłym Królestwem Polskim
- wymiana ognia artyleryjskiego na froncie wielkopolskim
9 lipca 1919 – poza strefą przyfrontową zniesienie stanu wyjątkowego
10 lipca 1919 – obrady rządu RP z udziałem całego Komisariatu NRL, na których dyskutowano ustrój byłego zaboru pruskiego. Podjęto decyzję o utworzeniu Ministerstwa Byłej Dzielnicy Pruskiej
1 sierpnia 1919 – Sejm Ustawodawczy przegłosował ustawę "O tymczasowej organizacji zarządu byłej dzielnicy pruskiej" tworzącej Ministerstwo Byłej Dzielnicy Pruskiej i określającej proces stopniowej unifikacji Wielkopolski z resztą kraju.
12 sierpnia 1919 – weszła w życie ustawa Sejmu Ustawodawczego "O tymczasowej organizacji zarządu byłej dzielnicy pruskiej". Ministrem Byłej Dzielnicy Pruskiej został Władysław Seyda
19 sierpnia 1919 – rozwiązanie NRL
28 sierpnia 1919 – Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego wydało rozkaz dzienny nr 216 włączający Armię Wielkopolską w struktury WP i tworzący w Poznaniu Dowództwo Okręgu Korpusu VII
6 listopada 1919 – rozwiązanie Komisariatu NRL
10 stycznia 1920 – wejście w życie postanowień traktatu wersalskiego, na mocy którego oddziały z Wielkopolski miała przejąć pozostające w rękach niemieckich przyznane Polsce fragmenty Wielkopolski i Pomorze.
13 stycznia 1920 – dowództwo frontu wielkopolskiego wydało rozkaz o rozpoczęciu przejmowania przyznanych ziem
17 stycznia 1920 – początek akcji przejmowania ziem przyznanych Polsce
8 marca 1920 – likwidacja frontu wielkopolskiego

[edytuj] Epilog

24 marca 2005 r. – w wieku 106 lat zmarł ostatni powstaniec wielkopolski, por. Jan Rzepa

[edytuj] Oznaka stopnia wojskowego powstańców wielkopolskich

Szeregowy armii wielkopolskiej	Starszy szeregowy armii wielkopolskiej	Kapral armii wielkopolskiej	Plutonowy armii wielkopolskiej
Sierżant armii wielkopolskiej	Sierżant sztabowy armii wielkopolskiej	Podporucznik armii wielkopolskiej	Porucznik armii wielkopolskiej
Kapitan armii wielkopolskiej	Podpułkownik armii wielkopolskiej

[edytuj] Zobacz też

Zobacz w Wikiźródłach tekst ślubowania powstańca

[edytuj] Strony zewnętrzne

[edytuj] Literatura

Antoni Czubiński, Powstanie Wielkopolskie 1918-1919. Geneza-charakter-znaczenie, Poznań 1978
Antoni Czubiński, Rola Powstania Wielkopolskiego w walce narodu polskiego o powstrzymanie niemieckiego >parcia na wschód<, Przegląd Zachodni 1968, nr 5-6
A. Czubiński, Z. Grot, B. Miśkiiewcz, Powstanie Wielkopolskie 1918-1919. Zarys dziejów, Warszawa 1978
K. Dembski, Wielkopolska w początkach II Rzeczypospolitej. Zagadnienia prawno-ustrojowe, Poznań 1972
Roman Dmowski, Polityka polska i odbudowanie państwa 1925
Z. Grot (red.), Powstanie wielkopolskie 1918-1919, Poznań 1968
Z. Grot, I. Pawłowski, M. Pirko, Wielkopolska w walce o niepodległość 1918-1919. Wojskowe i polityczne aspekty Powstania Wielkopolskiego, Warszawa 1968
P. Hauser, Niemcy wobec sprawy polskiej X 1918-VI 1919, Poznań 1984
K. Kandziora, Działalność POW w Poznaniu. Przyczynek do historii Polskiej Organizacji Wojskowej zaboru pruskiego w latach 1918-1919, Warszawa 1939
S. Kubiak, Niemcy a Wielkopolska 1918-1919, Poznań 1969
Materiały Sesji Naukowej z okazji 50-lecia Powstania Wielkopolskiego 1918/1919, Zaszyty Naukowe UAM 1970, Historia t.10
Witold Mazurczak, Anglicy i wybuch powstania wielkopolskiego. Z dziejów genezy brytyjskiej misji płka H.H. Wade'a w Polsce, w: Antoni Czubiński (red.), Polacy i Niemcy. Dziesięć wieków sąsiedztwa, PWN, Warszawa 1987
Janusz Pajewski, Rodział XXII. Powstanie Wielkopolskie, [w:] J. Pajewski, Odbudowa państwa polskiego 1914-1918, Warszawa 1985,
Janusz Pajewski, Znaczenia Powstania Wielkopolskiego dla odbudowy Państwa Polskiego w 1918 r., Zeszyty Naukowe UAM, Historia 1970, t.10
S. Rybka, Zerwane pęta. Wspomnienia z dni rewolucji niemieckiej i powstania polskiego 1918-1919, Poznań 1919
A. Rzepecki, Powstanie grudniowe w Wielkopolsce. 27 XII 1918, Poznań 1919
Z. Wieliczka, Wielkopolska w Prusy w dobie powstania 1918/1919, Poznań 1932
Z. Wroniak, Paderewski w Poznaniu, Kronika Miasta Poznania 1959, nr 4
Henryk Zieliński, Rola powstania wielkopolskiego oraz powstań śląskich w walce o zjednoczenie ziem zachodnich z Polską (1918-1921), [w:] Droga przez Półwiecze.