Kabardey-Balkarya
Vikipedi, özgür ansiklopedi
Kabardey-Balkarya veya Kabardey-Balkar Cumhuriyeti (Rusça: Кабарди́но-Балка́рская Респу́блика; Kabardeyce: Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэ; Balkarca: Къабарты-Малкъар Республика), Kuzey Kafkasya’da, Rusya Federasyonu’nu oluşturan federe cumhuriyetlerden biridir.
Konu başlıkları |
[değiştir] Coğrafi konum
Kabardey-Balkar Cumhuriyeti,RF'de,Kuzey Kafkasya'da, Kafkas Dağları'nın kuzey eteklerinde, Terek Irmağı havzasında yer alır. Doğusunda Kuzey Osetya, güneyinde Gürcistan, batısında ise Karaçay-Çerkesya bulunur.Yüzölçümü 12.500 km.kare,nüfusu 2002'de 901.494 idi (Nüfus 2005'te biraz düşmüştür:898.9 bin).
2002'de nüfusun % 56.6'sı (510.346) kentli,% 43.4'ü (478.774) köylü idi.Yine nüfusun % 46.9'u erkek (422.720),% 53.1' de (478.774) kadın idi.
Güney kesim dağlıktır,en yüksek yer Elbrus (5.642 m;Kabartayca 'Oşhamaho',Balkarca 'Mingi Tav').Bu bölgede buzul alanlarının altında Alp tipi çayırlar,daha aşağıda,iğneyapaklı ve yaprak döken ağaçlardan oluşan ormanlar bulunur.Kuzeye doğru 500-700 metre yüksekliklerdeki yerlerde yaprak döken ağaçlı ormanlar yayılır.Vadiler çayır,kuzeydeki düzlükler steplerle kaplı verimli tarım topraklarını oluşturur.
Kafkas Dağlarındaki buzul ve karlarla beslenen,hızlı akışlı çok sayıda ırmak kuzeye doğru akarak Terek Irmağına dökülür.Başlıcaları Malka,Baksan,Çegem,Nalçik,Çerek ve Lesken ırmaklarıdır.Ilıman bir kara iklimi görülür:Nalçik'te Ocak ayı ortalaması - 4 derece,Temmuz ortalaması da + 22 derecedir.Isı yükseltiye göre düşer.Yıllık yağış tutarı Kabardey Ovasında 600 mm'nin altına iner,bu nedenle tarımda sulama gerekir.
Kabardey Ovasında çoğunlukla Kabardeyler -2002'de 498.702 (% 55.3),ardından Ruslar-2002'de 226.620 (%25.1) yerleşmişlerdir.
Cumhuriyetin iki ana halkından biri olan Balkarlar-2002'de 104.951 (% 11.6),bölgenin geniş kesimini oluşturan güneydeki Baksan, Çegem ve Çerek nehirlerinin vadileri ile başkent Nalçik'te oturur,Sovetskiy rayonunda çoğunluğu oluştururlar. Kalan yerlerin nüfusu,çoğunlukla Kabardey ve Ruslardan oluşur.
[değiştir] Tarih
Kuban Irmağı kuzeyindeki düzlülerde,Azak Denizi doğusunda ve Kırım'da yaşamış olan Kabardeyler,Moğol-Tatar baskıları karşısında,13-15.yüzyıllarda şimdiki yerlerine çekilerek Kabardiya'yı oluşturmuşlardır."Pşı" adı verilen derebeylerince yönetilen Kabardeyler,Tatarlar'dan korunmak için 1557'de Rus korumasını benimsediler.1739 Belgrad Antlaşması sonucu,Kabardey Prensliği,Rus ve Osmanlı devletleri arasında "tarafsız bölge" statüsü kazandı ve bağımsızlığı her iki devlet tarafından tanındı.1768-74 Savaşında Osmanlıları yenen ve Daryal Geçidi'i geçip Karadeniz kıyısındaki Poti Kalesi'ne değin ilerlemiş olan Ruslar,1774'te Kabardiya'yı ilhak ettiler.25 yıl sonra,1799'da ve özellikle 1804 yılından başlamak üzere,kolonizasyona başlanması,yani bazı derebeylerinin topraklarına el konulması,buralarda Rus askeri kale ve karakollarının kurulmaya ve Kazak nüfusun getirilmeye başlanması üzerine Rus-Kabardey ilişkileri gerginleşti.1822-25 yıllarına değin süren başkaldırılar,sonunda, sert bir biçimde bastırıldı.Artan baskılar nedeniyle nüfusun önemli bir kesimi Batı Çerkesya'ya ya da Adigey'e göç etti.Bunlara "Kuban Kabartayları" (Kabartayca:Hajret Qeberdey) denmektedir (Bunların kalıntıları Adigey'de halen 4 köy oluşturmaktadır: Vılap,Koşhabl,Leşepsın ya da Blaçepsın ve Fedz ya da Hodz).Bazı Kabartay grupları da doğudaki Çeçenya ve Dağıstan'a göç ettiler.Bu ayaklanma ve bölgeden ayrılmalar sonucu 200.000 tahmin edilen bölge nüfusu 30-35 bine düştü (bk.Ali Kasumov-Hasan Kasumov,"Çerkes Soykırımı",Ankara,1995,s.20).
Kabartaylarla aynı sıralarda,Kabartayların güneyine yerleşmiş olmaları gereken Balkarlar da uzun bir süre,1827 yılına değin Ruslara boyun eğmemiş ve toprakları ilhak edilememişti.
Rus yönetimi,1860'larda hem Müslüman nüfusu azaltmak ve hem de batıdaki 1864 Adige Deportasyonu'nu (ülke dışına sürülme) olayını gizlemek için,Osmanlılarla bir anlaşma içinde Kabartay ve Kuzey Osetya'dan Müslüman nüfusu göç ettirmeye başladı (bk."Jineps",Ocak 2007,s.4).Göçler 1900'lü yıllara değin ara ara devam etti.Kabartaylar,Diaspora'da Kayseri,Tokat,Sıvas,Adana,Mersin,K.Maraş,Ankara,Eskişehir,Balıkesir (Bandırma 1 köy) vb illerde,Suriye ve Ürdün'de bulunmaktadırlar.
Ocak 1921'de kuruluşu onanan Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti'ne (RSFSC) bağlı "Dağlı Özerk SS Cumhuriyeti" içinde Kabartay ve Balkar ulusal okrugları da yer aldılar.Bu iki okrug (ilçe),daha sonra ayrılıp birleşerek 16 Ocak 1922'de RSFSC'ye bağlı Kabartay-Balkar Özerk Oblastı'nı (sancak) oluşturdu.Statü,5 Aralık 1936'da özerk cumhuriyete yükseltildi. 1943'te Cumhuriyetin Balkar bölümü kaldırıldı,bir bölümü Gürcistan SSC'ne bağlandı ve bu boşalan yerlere bir Gürcü topluluğu olan "Svanlar" yerleştirildi.Balkarlar ise,Almanlarla işbirliği yapmak suçlamasıyla topluca Kırgızistan SSC topraklarına sürüldüler.
1956'da Balkarların saygınlığı geri verildi ve 9 Ocak 1957'de iki etnik ünvanlı Kabartay-Balkar Özerk SSC yeniden kuruldu,Svanlar da,Gürcistan'a geri gönderildi;Balkarların çoğu kısa bir süre içinde sürgünden döndü.Cumhuriyetteki Balkar nüfusunun seyri:1926:33.197 (% 16.3),1939:40.747 (% 11.3),1959:34.088 (% 8.1),2002:104.951 (% 11.6).
Aralık 1991'de SSCB'nin dağılması üzerine Kabartay-Balkar ÖSSC,bir üye cumhuriyet olarak RF içinde kaldı.Seçilmiş Devlet Başkanı Valeri K'ok'o (Kokov) sonrası,V.Putin tarafından atanan Arsen Kanoko,Kabartay-Balkar Parlamentosu'nun da onayı ile yeni Devlet Başkanı oldu.
[değiştir] Zaman Dilimi
Kabardey-Balkarya, Moskova Zaman Dilimindedir. (MSK/MSD). UTC'e göre saat farkı +0300 (MSK)/+0400 (MSD).
[değiştir] Dil
Kabardey-Balkarya'da konuşulan dil Kabardeyce (Baksan lehçesi),Rusça ve Balkarca'dır.Balkarca va Karaçayca aynı edebiyat dilini kullanır.Cumhuriyette Kabartay,Balkar ve Rus dilleri birlikte resmi dil statülerindedir.
[değiştir] Yeni dönemde Kabardey-Balkar Cumhuriyeti
18 Aralık 1991'de ilk Balkar Halk Ulusal Konseyi kongresi, Balkarlanın bağımsızlığını ve Rusya Federasyonu içerisinde bir Balkarya Cumhuriyeti oluştuğunu ilan etti. Kabardey-Balkarya bağımsızlığı 31 Aralık 1991'de ilan edildi. 1995 zarfında federal yetkililerle ikili bir anlaşma imzalandı. 21 Şubat 1996'da Başkan Valeri Kokov, Cumhuriyetin, Bağımsız Devletler Topluluğu'nun Abhazya'ya yaptırım uygulaması şeklindeki kararına uymayacağını ilan etti.
[değiştir] Yönetimi
Cumhuriyette Rusya Federasyonu (RF) örneğinde olduğu gibi yarı parlamenter bir sistem geçerlidir. İdari bir başkanlığa ve iki meclisli bir yasama organına sahiptir. Başkan yani Prezident halk tarafından seçilir ya da Rusya Federasyonu başkanı tarafından atanır ve Parlamento tarafından da onaylanır. Prezident (Devlet Başkanı) dışarıdan bakanlar kurulunu atamaya ve görevden almaya yetkilidir. Yasama Meclisi, Cumhuriyet Sovyeti olarak bilinen bir üst kurum ve Temsilciler Sovyeti denilen bir alt kurumdan oluşmaktadır. Eski yönetici sınıf, yetkilerin federal hükümet ve komünist parti arasında bölünmesine rağmen kontrolü elinde tutmaktadır.
[değiştir] İdari bölümler
Bu alt başlığın ana maddesi: Kabardey-Balkarya İdari Yapılanması
Kabardey-Balkarya Nalçik ve Tırnavuz kensel yönetim alanlarıyla Kabardey ağırlıklı Zolskiy (Dzelıqo), Baksan, Çegem (Şedjem), Çerek (Şeredj), Arvan ve Terek (Terç); Rus nüfus ağırlıklı Prohladnıy ve Mayskiy; Balkar ağırlıklı Sovetskiy rayonlarına ayrılır. Nalçik'te Kabardey çoğunluğunu Rus ve Balkar nüfusu izler. Prohladnı kenti Rus,Tırnavuz kenti ise Balkar ağırlıklıdır.
[değiştir] Sosyal ve kültürel hayat
Kabardeyler ve Balkarlar sünni Müslümandırlar. Kabardeylerin ana dili Kafkas dillerinin Abhaz-Adige grubuna girer. Balkarlar Ural-Altay dil ailesinin, Türk kolu olan Kıpçak grubunun bir boyu olan Karaçaylılara çok yakın bir dili konuşurlar. İki halk da hemen hemen istisnasız ve ilk dil olarak kendi anadillerini kullanırlar. Çoğu resmi dil olan Rusça'yı çok iyi konuşur. Kabardey dilinde iki dergi, iki gazete, Balkar dilinde bir gazete basılmaktadır. Kabardeyler 13-15.yüzyıllarda muhtemelen Karaçay ve Balkarlarla aynı sıralarda Kuban Irmağının kuzeyinde,Taman Yarımadası,Azak Denizi doğusu ve kuzeyi ile Kırım'da yaşarlarken,Tatar (en son Kırım Hanlığı) baskıları nedeniyle şimdiki yerlerine çekilmişlerdir. Kabardeyler tarım ve hayvancılıkla,Balkarlar ise hayvancılıkla geçinirlerdi. Kabardeyler 1774'te,Balkarlar ise 1827'de Rus yönetimi altına girdiler.Ancak,Ruslar feodal yapıya dokunmadılar.Derebeylerinin (Kabardey "pşı",Balkar "tavbıy") geniş arazileri,köyleri,büyük hayvan sürüleri,kalabalık köleleri (Kabardey "pşıtl",Balkar "kul") vardı.Derebeylik düzeni ve kölelik,gecikerek 1868-69'da kaldırldı,ama kölelere toprak verilmedi.Bu da yoksul köylü ve eski kölelerin 1917 devrimini desteklemelerini kolaylaştırdı. 19.yüzyılda başlayan modern değişimler,beraberinde kültürel alanda gelişmelere de yol açtı.Kabardey ve Balkar aydınları belirmeye başladı. Ocak 1922'de RSFSC'ne bağlı Kabardey-Balkar Özerk Oblastı'nın (il) kurulmasıyla resmen yazılı yaşama geçildi.İlk alfabeler Arap harflerine dayanıyordu,ardından Latin,1936'da da şimdi kullanılan Kiril asıllı alfabelere geçildi. Kabardey ve Balkarların kendi dillerinde söyledikleri Nartlar destanı ünlüdür.Destan,masal,menkıbe,şarkı ve öykü biçimindeki halk söylentileri çoktur.Bunların önemli bir bölümü kayıt altına alınmış ve yayınlanmıştır.Bu söylentiler,Kabardeyler arasında "geguak'o ve vısak'o" adı verilen şarkıcı ve çalgıcılardan oluşan gezici topluluklar tarafından yaşatılmış ve günümüze getirilmiştir.Bu topluluk üyeleri çok saygınlanırdı. İlk Kabardey yazar Şore Negume'dir (1794-1844),ilk 'Adıge Grameri' ile el yazması "Adıge Halkının Tarihi' adlı yapıtları bıraktı. Daha sonra halk ozanı Beçmırze Paşe (1854-936),Ali Şogentsuk (1900-42)yetişti.A.Şogentsuk'un "Kambot ile Latse" adlı manzum romanı ünlüdür.Bunları Alim Kişoko,Betal Kuaş,Askerbıy Şorten gibi şair ve yazarlar izledi.Zavır Nalo ve Zıramuk Kardenguş da Nart destanı parçalarının derlenmesinde ve eleştiri alanlarında çalıştılar. Balkar edebiyatının ünlü kişileri arasında 1945'te Orta Asya'da sürgünde ölen ve ölümüne değin halkına moral veren Kazım Meçiyev (1859-1945)ile şair Kaysın Kuliyev sayılabilir. Kabardeyce ve Balkarca,resmi diller olarak,Rusça yanında ilk ve orta dereceli okullarda okutulmakta,Nalçik'teki Kabardey-Balkar Devlet Üniversitesi'nde incelenmekte ve öğretilmektedir. Nalçik'te,ayrıca çok sayıda kültürel kurum ve kuruluşlar da bulunmaktadır.
[değiştir] Ekonomik durum
Kabardey-Balkar ekonomisinin temelini sanayi sektörü oluşturmaktadır. GSMH'nin % 60'ından fazlasını sanayi sektörü oluşturur. Ağır sanayi, elektrik enerjisi üretimi ve metalurji önemlidir. Makine yapımı da gelişmiştir. Bu cumhuriyette tarım gelişmiştir. Kabardey düzlüğünde buğday, mısır, darı ve ayçiçeği yetiştirilir. Dağların eteklerinde de sebze ve meyve ve üzüm yetiştirilmektedir. Ayrıca hayvancılık da yapılmaktadır. Dağ köylerinde zengin otlaklar vardır. Ülke dağ turizminde ilerlemektedir.
[değiştir] Dış Bağlantılar
| Rusya'nın İdari Bölgeleri |  |
||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Federal Yapı | |||||||||||||
|
|||||||||||||
|
|||||||||||||
| Federal Bölgeler | |||||||||||||
| Merkez Rusya | Uzak Doğu Rusya | Kuzeybatı Rusya | Sibirya | Güney Rusya | Urallar | Volga | |||||||||||||
Türk Devletleri: 
Azerbaycan • 
Kazakistan • 
Kırgızistan • 
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti • 
Özbekistan • 
Türkiye • 
Türkmenistan
Özerk Türk Devletleri: Altay • Başkırdistan • Çuvaşistan • Dağıstan • Doğu Türkistan • Taymir • Gagauzya • Hakasya • Balkarya • Karaçay • Karakalpakistan • Kırım Özerk Cumhuriyeti • Nahçıvan • Saha Yakutistan • Tataristan • Tuva
Diğer Türk Halkları: Afganistan Türkleri • Ahıska Türkleri • Arnavutluk Türkleri • Batı Trakya • Bosna Türkleri • Bulgaristan Türkleri • Güney Azerbaycan • Finlandiya Türkleri • İran Türkleri • Karaim Türkleri • Kosova Türkleri • Makedonya Türkleri • Moğolistan Türkleri • Romanya Türkleri • Sancak • Kansu Uygurları • Rusya Türkleri • Suriye Türkleri • Tacikistan Türkleri •Türkmeneli • Türk Diasporası
