Lazlar
Vikipedi, özgür ansiklopedi
| Lazlar | |
|---|---|
 Laz tulumcu. Ardeşen, Rize |
|
| Toplam nüfus | Kesin rakam bilinmemektedir. Türkiye genel nüfus sayımında 1945 yılında Lazca konuşan 46.987, 1965 sayımında 26.007 (anadili Lazca olan) 59.101 (ikinci dil olarak Lazca konuşanlar, 1975 köy sayımında Doğu Karadeniz bölgesinde 90.000, Batı Karadeniz köylerinde 25.000 rakamları verilmiştir. Feurstein 1983 yılında projeksiyonda anadili Lazca olan kişilerin sayısını 250.000 olarak vermiştir. [1] |
| Önemli nüfusa sahip bölgeler | *Türkiye Doğu Karadeniz bölgesi, Marmara Bölgesi |
| Dil | Lazca, Türkçe |
| Din | İslam |
| İlgili etnik gruplar | Megreller, Gürcüler, Svanlar, Abhazlar, Türkler, Pontus Rumları, Hemşinliler |
Laz halkı (Lazca tekil Lazi ve çoğul Lazepe, Türkçe Lazlar [2] , Gürcüce Lazi (ლაზი) veya Çani (ჭანი), Yunanca Lazi (Λάσοι) [3], Ermenice Çen [4] Antik Çağdan günümüze değin Kolhis (Güney batı Kafkasya) ve Kuzey Doğu Anadolu’da varlığı bilinen bir halkın adıdır.
Konu başlıkları |
[değiştir] Coğrafi dağılım
Doğu Karadeniz sahilinde Rize'nin Pazar ilçesinde Karadeniz'e dökülen Melyatderesinin doğu kıyısından itibaren Gürcistan sınırında ikiye bölünmüş Sarp[5] köyüne dek uzanan köylerde Pazar [6](Lazca Atina), Ardeşen (Artaşeni), Fındıklı (Viçe), Arhavi (Arkhabi), Hopa, İç bölgelerde ise kısmen Borçka[7], Çamlıhemşin ilçelerinde, ayrıca 19. ve 20. yüzyıllarda göçmen [8] olarak yerleştikleri Batı Karadeniz ve Marmara bölgesinde Akçakoca, Bolu, Bursa, İstanbul, Sakarya ve Zonguldak şehirlerinde, 1970'li yıllardan itibaren işçi olarak gittikleri Almanya'nın çeşitli kentlerinde yaşamaktadırlar.
[değiştir] Dil
Lazca (Lazuri nena) Güney Kafkasya dil ailesinden Zan ve Kokhian kolundan Gürcüce, Svanca ama özellikle Megrelce ile oldukça yakın bir dildir. Türkiye Lazlarının tamamı Türkçe'yi anadil seviyesinde konuşabilmekte ve yazabilmektedir. Köklü bir sözlü geleneğe sahip Lazca'nın yazılı bir dili bulunmamaktadır. Laz destan, masal ve şiirleri ancak 20. yüzyılda yazıya dökülebilmiş, 1984 yılında Fahri Kahraman tarafından Dumezil'in transkripsiyon sistemine dayanan Latin tabanlı bir alfabe önerilmiştir. Gürcistan'da yaşayan Lazlar ise dillerini Gürcü alfabesi ile yazmaktadır. Lazların ataları olduğu sanılan Kolhların yazılı dilleri olmamasına rağmen, incelenen antik çağa ait mezarlarda Laz asillerin adlarının Yunan alfabesiyle yazılı olduğu görülmüştür [9] Lazca Yunanca ve Türkçe'den ödünçlenmiş çok sayıda kelime barındırmakta ve kendi içinde bir kaç lehçeye ayrılmaktadır. Cumhuriyet döneminde Türkçe'nin Trabzon ağzının yaygınlık kazanmasıLazca'nın varlığını tehdit eder bir hal almıştır. [10]
[değiştir] Din
Roma İmparatorluğu döneminde MS. 4 yüzyılda Paganizm'i terkederek topluca Hristiyanlığa geçen Lazlar 16. yüzyılda Ortodoks Hristiyanlıktan İslam'a toplu olarak geçmişlerdir. Günümüzde Lazların tamamı Hanefi mezhebinden sünni müslümandır [11]
[değiştir] Tarih
Laz halkı antik çağ ve sonrasında Kolhis, Osmanlı döneminde Lazistan, günümüzde ise bazı Laz aydınları tarafından Lazona olarak adlandırılan Kuzey Doğu Anadolu ile Gürcistan'ın birleştiği coğrafyada otokton olarak yaşamaktadır. Kolhis'in varlığına ilişkin ilk yazılı belge Urartu kralı II. Sarduri döneminde Lazların yaşadığı ülke Qulha [12] olarak geçmektedir. Lazlar MÖ 150-MS 600 yılları arasında Doğu Trabzon ile Abhazya arasında kalan sahil ve hinterlandının tek hakimi olacak Lazika krallığını kurmuşlar bu bölgede yaşayan çok sayıda halkı yönetmişlerdir. Arrian, Trabzon ile Dioskuria(Sebastopolis) arasında yaşayan halkları sayarken Lazları da saymıştır: Kolhlar, Saniyalılar, Malahonlar, Heiohlar, Helonlar, Tsitreitler, Lazlar, Apsiller, Abazglar, Sanigler [13] MS 456 yılında Roma İmparatoru Marcian bölgeyi ele geçirmiş ve Laz Kralı Gobazes’e (Gubaz) boyun eğdirmeyi başarmıştır. [14] Bölgeye bizzat giden Prokopius'un notları (MS 554)yazarın Çani olarak adlandırdığı Lazlar hakkında detaylı bilgi vermektedir:
Tzaniler, kadim zamanlardan beri, herhangi bir hükümdara bağlı olmayan bağımsız bir halk olarak yaşamışlardır. Ömürlerinin tamamını gökyüzüne doğru uzanan ve ormanlarla kaplı olan bu dağlarda yaşayarak geçirirler. Zira, toprağı işleme konusunda usta değillerdir ve memleketleri, sarp dağların en az olduğu yerlerde bile oldukça engebelidir. Bu yaylalar, engebeli olmanın ötesinde, son derece taşlık, işlenmesi zor ve hiç bir mahsule uygun olmayan bir toprak yapısına sahiptir. Onlar tarım yapacak olsalar bile, ürün yetiştirmek için yeterli toprak bulamazlar. Burada, ne araziyi sulamak, ne de tahıl yetiştirmek mümkün değildir; çünkü bu bölgede düz bir arazi bulunmaz ve hatta buralarda ağaç da yetiştiği halde, bunlar meyve vermeyen ağaçlardır. Zira bu bölge; bitmek bilmeyen kışın etkisiyle, uzun süre kar altında kaldığından, ilkbaharın başlangıç dönemi son derece belirsiz ve düzensizdir. Bu nedenlerden dolayı Tzaniler eski çağlarda bağımsız bir yaşam sürmüşler, ama şimdiki imparator Justinianus’un saltanatı sırasında, general Tzittas’ın komutasındaki bir Roma ordusu tarafından bozguna uğratıldılar ve hepsi kısa sürede mücadeleden vazgeçerek boyun eğdiler. Böylece, tehlikeli bir özgürlüğün yerine, sıkıntısı daha az olan esareti tercih etmiş oldular. Ve onlar hemen Tanrıya itaat ederek, Hristiyanlığı kabul ettiler. Böylece yaşam biçimlerini huzurlu bir yola sokmuş oldular ve daha sonra düşmana karşı sefere çıkıldığında, her zaman Romalıların yanında yer aldılar. [15]
Bizanslı tarihçi Agathias'ın MS 6. yüzyılda tuttuğu notlarda Laz ve Kolhis [16] terimlerini özdeştirmektedir:
"Lazlar büyük ve gururlu bir halktır ve onlar, oldukça önemli başka kavimlere hükmetmektedirler. Kolkhidalıların antik isimlerine bağlı olmaları ile abartılı bir şekilde gurur duyuyorlar ve muhtemelen kibirli yaklaşımları da bundan kaynaklanmaktadır" [17]
Prokopius' Lazlar'ın Roma İmparatorluğu’nun doğu sınırını korumaları karşılığında yarı bağımsız krallıklarında özgür bir hayat sürdüğü bildirilmekteydi. [18] Bizans ile Persler arasındaki mücadelede oldukça yıpranan Lazlar, MS 7. yüzyılın sonlarında, Kolhis’in Arap işgaline uğramasıyla topraklarını terkederek güneye inmek zorunda kalmışlardır. Bizans'ın bölgede etkinliğini yitirmesinin ardından Trabzon İmparatorluğu ve ardından Osmanlı hakimiyetine girmişlerdir. 1877-78 Osmanlı-Rus savaşları sırasında Batum ve civarındaki Lazlarin büyük bölümü Anadolu'ya göç etmek zorunda kalmışlardır.
[değiştir] Kültür
Küçük bahçesinde kendine yetecek miktarda mısır, karalahana, kendir, patates, fındık, meyve, salatalık ekiminin yanısıra evinin altındaki ahırında küçük çaplı hayvancılık, balıkçılık, kuş avcılığı, fırıncılık ve inşaat ustalığı geleneksel Laz meslekleridir. 1930'lu yıllardan itibaren bölgede ekimine başlanan çay tarımı Laz halkının sosyo-ekonomik seviyesini yükseltmiş, başta İstanbul olmak üzere göçtükleri büyük şehirlerde küçük esnaflık yapabilecek sermaye oluşturabilmelerine yardım etmiştir.
[değiştir] Giyim
- Laz erkeğinin geleneksel kıyafeti Samsun - Batum arasında Osmanlı döneminde giyilmiştir Laz kıyafeti olarak adlandırılmıştır: Başta kabalak, kukul adı verilen siyah başlık, zipka adı verilen siyah körüklü şalvar, çuğa adı verilen burnu kalkık çarık, omuzbaşları ve diresklerine meşin şeritler dikilmiş siyah aba ceket, belde kalça üzerinde şal (trablus ya da lahor) kuşağı, çerkes kemeri, ayrıca akssuar olarak yağdanlık, kama, pazubent, hamayıl, zincir.
- Laz kadını, Anadolu kadınından farklı olarak şalvar giymemekte eteğine ortkapu adı verilen bir kemerle bağlamakta, başını keşanveya dülbentle örtüp, beline fota adı verilen peştemali sarıp, boyunlarına altın liralar takmaktaydı.
[değiştir] El sanatları
Osmanlı döneminde Lazlar inşaat ustalığıyla ünlü olup sanatlarını 1917 Ekim Devrimi'ne dek çalışmak amacıyla gittikleri Rusya ve Anadolu'da icra etmekteydiler. Kesme taş veya tamamen ahşap malzemeden yapılan (ahşap-çatma) geleneksel Laz evleri, kışlık tahılı saklamak amacıyla kullanılan serenderler ve ahşap oyma sanatının icra edildiği yapıların ayakta kalabilmiş örneklerine bölgede halen rastlanmaktadır. Yakın zamana değin gerçekleştirilen, şekil, büyüklük ve kullanım amacına göre hentskeli, kalati, gudeli olarak adlandırılan sepet örme sanatı da günümüzde terkedilmek üzeredir.
[değiştir] Mutfak
Geleneksel Laz mutfağının temel besin ögeleri Trabzon ve Rize'de olduğu gibi mısır, karalahana ve hamsi olmakla birlikte geleneksel pişirme teknikleri ve pek çok özgün yemek değişen yaşam koşulları sebebiyle terkedilmiştir. Laz mutfağının en çok bilinen yemekleri şunlardır: Çirbuli, Pilavi, Makarina, Kveli kağimağoni, luku, Ağani lobia, kumhi lobia, kotumeşi dolma, Princoni, papa (mamalika), bureği,baklava, patlicani tağaneri, patlicaniş dolma, mtkui patlicaniş giyai, turşi tahaneyi, kabağiş sutli, termoni
[değiştir] Müzik ve halk dansları
Şimşir kaval ve kemençenin seyrek de olsa kullanımına karşın temel geleneksel enstruman tulum, geleneksel halk danslarının yegane adı ise horondur. Laz ve Hemşin horonlarının Trabzon horonlarından başlıca farkı horonlara sözlü iştirak edilmesi ve omuz silkme figürünün eksikliğidir.
[değiştir] Avcılık
Laz balıkçısı feluka (< filika)adını verdikleri av kayıklarını kendileri inşa etmekte, ağlarını kendileri örmekteydi. Laz balıkçılar zargana, hamsinin yanısıra çakmaklı tüfeklerle 1970'lere dek yağı için yunus balığı avlamışlardı. Lazlar aynı zamanda ağ kullanarak ya da atmaca evcilleştirerek kuş avlama sanatında da ustadırlar.
[değiştir] Grup kimliği
Etnik bir terim olarak Laz kelimesi, ilk olarak Pliny’nin Naturalis Historia adlı eserinde geçmekte olup, Prokopius’un da belirttiği gibi birden fazla Kolhis kabilesi tarafından zamanla benimsenmiş bir isim olmustur [19]. Bu yüzden Lazca konuşan halk dışında Samsun- Rize arasında ana dili Türkçe ve rumca olan ve otokton yerli olması muhtemel [20] halklar da tarih boyunca Laz, Lazi olarak adlandırılmıştır. Bizans, Osmanlı dönemi hatta günümüz Türkiyesin'de süren bu kavram karmaşası Ignácz Kúnos gibi dilbilimcileri bile (1891) Lazca konuşan halkı bir yana bırakarak anadili Türkçe olan Karadenizlileri Laz olarak nitelendirecek derecede şaşırtmıştır.[21] osmanlı döneminde ortak bir kültür ve kimliği tanımlayan Laz terimi 1923 mübadelesiyle Yunanistan'a göçen Pontus Rumlarının "Pontuslu" Samsun-Rize arasındaki müslümanların ise "Karadenizli" [22]terimlerini benimsemesiyle kendiliğinden çözülmüş görülmektedir. Lazlar, Cumhuriyet döneminde ideolojik nedenlerden ötürü milliyetçi tarihçiler tarafından Türk soylu gösterilmek istenmişler [23], pragmatik nedenlerle bu teoriler benimsenmiş gibi görülmektedir.
[değiştir] Notlar
- ^ Andrews, P. Türkiye'de Etnik gruplar. s. 250
- ^ Trabzon ve Rize'de Lazca konuşan halk bizzat Lazca olan mohti "gel" ve komohti "geliver" terimleriyle adlandırılmaktadır. Bu durumun sebebi ana dili Türkçe olan Karadeniz yerlilerinin kendilerini de geleneksel olarak Laz olarak tanımlamaları, dolayısıyla bir ayrıma ihtiyaç duymaları olmalarıdır. Bkz. Öztürk, 2005 s. 867; Rize Ağızları 24/7 [1]
- ^ Arrian, Peripl. s. 11; Plin. vi. 4; Özhan Öztürk. Karadeniz, 2005 s. 757
- ^ Vaux, 1996: 3
- ^ Resmi olmayan rakamlara göre Gürcistan'da 2.000 civarında Laz yaşamaktdır.
- ^ Doğruluğu kesin olmamakla birlikte yerli halkın tahminlerine göre Pazar'ın %50'si, Çamlıhemşin'in %45, Ardeşen'in %80'i, Fındıklı'nın %80, Arhavi'nin % 100'ü, Hopa'nın %50'si, Borçka'nın % 5'i Laz'dır. Bkz. Andrews, s. 250
- ^ İçkale-Çxala ve Demirciler köylerinde
- ^ Büyük çoğunluk halk arasında 93 Harbi olarak bilinen 1877-78 Osmanlı-Rus harbi sırasında köylerinden muhacir çıkmıştır
- ^ Tsetskhladze, 1994; Zehiroğlu 25; Öztürk, 2005. s. 762
- ^ Andrews,251; Minorsky, 1936. s.21
- ^ Prf. Anthony Bryer 1580 tarihini vermiştir.Bryer, 1966:181
- ^ "...İldamuşa kenti, Qulhai halkının kralı olan ...nın krallık şehir" Bkz. A.M.Zehiroğlu s.7
- ^ Per.11 Bkz. Öztürk. 2005 s. 757
- ^ Prisc. Exc. de Leg. Rom. s. 71; Le Beau, Bas Empire, vol. vi. s. 385 Bkz. Öztürk, 2005. s. 758
- ^ A.M.Zehiroğlu s. 101;
- ^ Yunan mitolojisinin en eski destanlarından Argonautika'da Yasun ve adamları Altın postu alıp Yunanistan'a getirmek için Kolhis'e gelmişlerdi. Yasun Altın postun yanısıra buradan Kolhis prensesi Medea'yı ülkesine kaçırıp evlenmişti.
- ^ A.M.Zehiroğlu s. 111
- ^ "...Kralları öldüğü zaman, Roma imparatoru, tahta geçecek olana imparatorluğun simgelerini gönderecek ve onlarda Roma’nın sınırlarını koruyacaktı..."Procopius, Peri ton Polemon, II. XV. 1-6; Bkz. Öztürk., 2005. s.759
- ^ Öztürk, 2005. s. 767
- ^ Trabzon Şehrinin İslamlaşması ve Türkleşmesi 1461 - 1583 ISBN 975-518-116-4
- ^ Öztürk, 2005. s. 767
- ^ Meeker, 1971. s. 322
- ^ Rüdiger Benninghaaus, Lazlar. Türkiye’de Etnik Gruplar. Ant Yayınları. İstanbul, 1992 s. 316. Bennighaus özellikle Kırzıoğlu'nun tezlerini (1972: 441) ön plana çıkararak Alazon adlı bir halkla isim benzerliğinden dolayı bağdaştırmasını eleştirmektedir
[değiştir] Kaynakça
- Özhan Öztürk. Karadeniz Ansiklopedik Sözlük. Heyamola Yayıncılık. İstanbul, 2005
- P.Alford Andrews, Türkiye’de Etnik Gruplar. Ant Yayınları. İstanbul, 1992
- Ahmet Mican Zehiroğlu, Antik Çağlarda Doğu Karadeniz. Çivi Yayınları. İstanbul, 2000
- Anthony Bryer. Some notes on the Laz and Tzan. In: Bedi Kartlisa, 21/22: 174-185 (I),Paris, 1966-67
- M. E.Meeker, 1971. “The Blacksea Turks: Some Aspects of Their Ethnic and Cultural Background”. International Journal of Middle East Studies. Vol 2 (4) pp. 318-345
- W. Feurstein, 1983. “Untersuchungen zur materialen kultur der Lazen” Yayınlanmamış yüksek lisans tezi. Universität Freiburg
- Niko Marr 1910b. “Türkiye Lazistan’ına bir Gezi”. Mjora I (2000) ss. 61-67
- Ali İhsan Aksamaz, Dil – Tarih – Kültür – Gelenekleriyle Lazlar. Sorun Yayınları. İstanbul, 2000
- Muhammed Vanilişi - Ali Tandilava. Lazların Tarihi, Ant Yayınları. İstanbul, 1992
- Adem Işık. Antik Kaynaklarda Karadeniz Bölgesi. Türk Tarih Kurumu.Ankara, 2001
