Nafarroako Erresuma
Wikipedia(e)tik
| Euskal Herriko historia |
 |
| Historiaurrea eta Antzin Aroa |
| Erdi Aroa |
|
| Aroa Modernoa |
|
| Aroa Garaikidea |
|
| Kronologiak |
|---|
Nafarroako Erresuma Europako Erdi Aroko erresuma bat izan zen (IX eta XVI. mendeen artekoa), Iruñea hiriburu zuena. Horregatik, hasierako garaian Iruñeko Erresuma izena hartu zuen.
Erresumaren hedapena gutxituz joan zen, XVI.mendean Gaztelako Erresumak Nafarroa Garaia inbaditu zuen arte eta Behe Nafarroa Frantziako koroarekin batu zen arte. Hedapenik handiena Antso III.a "Handia" errege zela lortu zuen, euskal lurralde guztiak batzeaz aparte atlantiar lurraldeetarantz eta Ebro ibaitik hegoalderantz zabalduz.
Erresuma izaera 1841.urtean galdu zuen Nafarroa Garaiak eta 1789. urtean Behe Nafarroak.
Eneko Aritza buruzagiak sortu zuen 824 urtean, Nafarroako lehen Errege bihurtuz.
Eduki-taula |
[aldatu] Historia
[aldatu] Orreagako gudua
Sakontzeko, irakurri: Orreagako gudua
Ezaguna da Orreagako gudua. Bertan, Eneko Aritzaren tropek Karlomagno Erromatar-Germaniar Inperio Sainduko enperadorean gizonei eraso zieten. Karlomagno Zaragozako buruzagi arabiarrarekin akordio bat egin zuen azkeneko honek Zaragoza hiria emanen ziola zin eginez, baina tropa frankoak hirira iristean iruzur egin zioetla konturatu zen. Haserre, Karlomagnoren tropek Iruñea suntsitu zuten bueltan eta baskoiek mendeku hartu zuten Pirinioetan, Orreagan, harriak jaurtiz. Roldan (Karlomagnoren iloba) hil zen guda hartan. Gertakari hauetan oinarriturik frankoek idatzi zuten Chanson de Roland, lehen kanta-gesta. Hala ere abesti honek frankoen ikuspuntua adierazi zuen, frankoen aurkariak musulmanak zirela esanez baskoien ordez, edota Roldan printzea borroka eginez heroi moduan hil zela.
[aldatu] Iruñeko Erresuma
Sakontzeko, irakurri: Iruñeko Erresuma
Baskoiek Eneko Aritza izendatu zuten Iruñeko errege, Banu Qasi familia tuterarrarekin familia harremanak zituenez hauen laguntza lortu zuen.
Erresuma bere goren mailara Ximena dinastiarekin lortu zuen, Antso III.a errege zela. Errege honek euskal lurralde guztiak Koroa berberan menpe jarri zituen X mendean eta Iruñeko errege izateaz gainera, Gaztelako Aragoiko, Ribagorzako eta Sobrarbeko konde ere izan zen.
[aldatu] Nafarroako Erresumaren botere galera
Ximena dinastiako azkena Antso VII.a izan zen, bi metro baino gehiagoko altuera zuen erregea. Navas de Tolosa batailan hartu zuen parte errege kristauekin batera eta bera izan zen errege musulmanaren dendara sartzera ausartu zen errege kristau bakarra. Nafarroako armarriaren kateak bataila hori gogoratzen dute.
Erresuma errekonkistan, ezin izan zuen hegoaderantz hedatu, Aragoi eta Gaztelako konkistek Nafarroari hegoalderantz hedatzeko aukera kendu ziotelako.
Nafarroa ekonomikoki ahul zegoen eta Araban, Gipuzkoan, Bizkaian eta Nafarroan ematen ziren barne gerrek ahultasun politikoa ere eman zion. Gaztela hontaz baliatuta herrialde ezberdinei laguntza eskeini zien nafar korotik aldentzeko eta gaztelakoari hurbiltzeko.
[aldatu] Euskal lurren banaketa
Targo gipuzkoar bat Gipuzkoako kontrolarekin egin zen Gaztelako koroa onartuz 1200. urtean.
1224an Bizkaiak independentzia lortu zuen Gaztelaren laguntzarekin eta 1379.an Haroko Joanes jaun bizkaitarra, Gaztelako errege bihurtu zen Bizkaiko burujabetzari eutsiz.
1234an Antso VII.a hil zen, azken errege baskoia eta Champagne familiak hartu zuen nafar koroa.
1332an Araba militarki okupatu zuen Gaztelak eta Araba errege gaztelarra onartu beharrean aurkitu ze.
1449an Frantziak une hartan ingelesen menpe zegoen Zuberoa okupatu zuen Gaston Foixekoaren agintepean.
1450.an Aiherreko itunarekin, Lapurdi, Frantziaren menpean jarri zen, lapurtar foruen truke. Gainera, 1451.an, Frantziak Baiona konkistatu zuen, Lapurdi osoa bereganatuz.
1463. urtean Frantziako Luis XI.a eta Gaztelako Henrike IV.aren artean bilera bat egon zen Nafarroa elkar banatzeko. Hala ere 1483.an, Biarno familiako, Katalina Foixekoak hartu zuen koro nafarra.
[aldatu] Nafarroako Konkista
1512an Fernando Katolikoaren tropek Nafarroako Erresuma eraso, konkistatu eta Gaztelara batu zuen. Hala ere, Nafarroako Garaiak ez zuen erresuma titulua galdu 1839ra arte. Urte hartan probintzia soil bilakatu zen.
Nafarroa Behereak erresuma independiente gisa iraun zuen, 1589 urtera arte. Urte hartan, Henrike III.a Nafarroako Erregea ezkontza bitartez Frantziako errege bihurtu zen. Ordutik aurrera Frantziako erregeek "Frantziako eta Nafarroako errege" titulua eraman zuten.
[aldatu] Nafarroako Foruak
Sakontzeko, irakurri: Euskal Foruak
Erresumak bere foru propioak mantendu zituen Gaztelako Erresuman sartu arren.
Euskal Herriko zazpi lurraldeek mantendu zituzten foruak, independienteki garatu ziren, baita desagertu ere.
Nafarroa garaia da foru izaera mantendu duen euskal lurralde bakarra, bi erreforma sakon izanda. Bata 1841an eta bertzea 1982an.
