Składnia

Z Wikipedii

Składnia - dział językoznawstwa(gramatyki) badający zasady, na jakich wyrazy łączone są w dłuższe wypowiedzi, zwł. zdania i ich równoważniki. Zajmuje się relacjami między poszczególnymi elementami składowymi zdań, a także relacjami międzyzdaniowymi w obrębie dłuższego tekstu. Jest to nauka o budowie zdań. Składnia

WYPOWIEDZENIE

to każda podana informacja

· jest równoważnikiem, gdy nie zawiera formy osobowej czasownika, ale można ją wprowadzić

Co to za uczniowie ! Co to (są) za uczniowie !

· jest komunikatem, gdy nie zawiera formy osobowej czasownika i nie można jej wprowadzić

Zabawy na boisku

· jest zdaniem, gdy zawiera czasownik w formie osobowej

Co to są za uczniowie!

· Jeśli jest to jeden czasownik – jest to zdanie pojedyncze

Co to są za uczniowie, którzy rozmawiają !

Jeśli jest więcej, niż jeden czasownik, jest to zdanie złożone.

· Ze względu na cel wypowiedzi zdania mogą być oznajmujące Oni rozmawiają.

pytające Rozmawiacie?

wykrzyknikowe Rozmawiajcie!

SKŁADNIA ZDANIA POJEDYNCZEGO

Wyrazy nadrzędne (określane) orzeczeniepodmiot

Wyrazy podrzędne (określające) przydawkaokolicznikdopełnienie

ORZECZENIE

Nazwa czynności lub stanu

1. Orzeczenie czasownikowe wyrażone jest osobową formą czasownika

Uczniowie czytają Uczniowie uczą się On by napisał

2. Orzeczenie imienne to połączenie rzeczowników i przymiotników (rzadziej imiesłowów, zaimków, liczebników) - czyli orzeczników – z czasownikami zwanymi łącznikami- być, bywać, stać się, stawać się, zostać, zrobić się

On jest uczniem Ona bywa mądra Oni są myślący

Ty jesteś sobą My bywamy pierwsi

3. Orzeczenie modalne to połączenie czasowników typu chcieć móc musieć raczyć zamierzać z bezokolicznikiem

On chce wyjść Ona musi czytać My możemy pomóc

Ty raczysz odpowiedzieć Oni zamierzają uciec

4. Orzeczenie może być wyrażone nieosobową formą czasownika – nie wskazuje wówczas wykonawcy

Wysprzątano sale Oddano prace

PODMIOT

Wykonawca czynności lub stanu

1. Podmiot może być wyrażony każdą częścią mowy

Uczeń czyta Najlepszy odpowiada Pierwszy wygrywa On zostaje Siedzieć na lekcji jest nudno Wysoko to przysłówek odprzymiotnikowy

I jest spójnikiem No jest partykułą Ach jest wykrzyknikiem Ale jest spójnikiem

2. Podmiot gramatyczny odpowiada na pytanie Mianownika

( kto? co?) Uczeń czyta

3. Podmiot logiczny odpowiada na pytania Dopełniacza

( kogo? czego?) Ucznia nie ma

Celownika

(komu? czemu?) Nie chce mi się

czekać

4. 4.Podmiot domyślny to podmiot pominięty ze względów stylistycznych.

Uczniowie weszli do klasy. (oni) Usiedli

5. 5. Podmiot szeregowy tworzą co najmniej dwa wyrazy

Nauczyciel i uczniowie rozpoczęli lekcje

PRZYDAWKA

Określa wyłącznie rzeczownik (zaimek rzeczowny)

1. Przydawka przymiotna wyrażona jest

przymiotnikiem (jaka?) dobra książka

imiesłowem przymiotnikowym (jaka?) interesująca książka

liczebnikiem (która?) pierwsza książka

liczebnikiem (ile?) dwie książki

zaimkiem (czyja?) moja książka

2. Przydawka dopełniaczowa to rzeczownik w Dopełniaczu

(kogo? czego?) książka koleżanki

3. Przydawka przyimkowa ma postać wyrażenia przyimkowego

(z czego?) książka z biblioteki

4. Przydawka rzeczowna to rzeczownik w tym samym przypadku, co wyraz określany

(co?) książka lektura

5. Przydawka okolicznościowa przypomina okolicznik, określa rzeczownik

(jak?) czytanie na głos

OKOLICZNIK

Określa wyłącznie orzeczenie

1. Okolicznik miejsca odpowiada na pytania gdzie? skąd? dokąd? którędy?

Siedzi tutaj Wyszedł ze szkoły Poszedł do biblioteki

Idzie przez boisko

2. Okolicznik czasu odpowiada na pytania kiedy? jak długo? jak często?

Czytam teraz Uczę się rok Czytam codziennie

3. Okolicznik sposobu odpowiada na pytania jak? jaki sposób?

Czyta płynie Zachowuje się jak dorosły

4. Okolicznik przyczyny odpowiada na pytania dlaczego? z jakiego powodu?

Nie przeczytał przez nieuwagę Opuścił z powodu choroby

5. Okolicznik celu odpowiada na pytania po co? w jakim celu?

Pisze ku pokrzepieniu serc Przebrał się dla niepoznaki

6. Okolicznik warunku odpowiada na pytanie pod jakim warunkiem?

Uczył się przy głośnej muzyce

7. Okolicznik stopnia i miary odpowiada na pytania jak bardzo? ile?

Tańczył do upadłego Ostrzegała wielokroć

8. Okolicznik przyzwolenia odpowiada na pytanie mimo co?

Odpisywał mimo zakazu

DOPEŁNIENIE

Uzupełnia treści orzeczenia

1. Dopełnienie odpowiada na pytania przypadków zależnych

2. Dopełnienie bliższe może zostać w zdaniu podmiotem

Marek czyta (kogo? co?) książkę

(kto? co?) Książka jest czytana przez Marka

3. Dopełnienie dalsze nie może zostać podmiotem

Marek patrzy na (kogo? co?) tablicę

Nazwanie części zdania nazywamy analizą składniową (rozbiorem logicznym)

Sposób przeprowadzenia analizy logicznej (rozbioru logicznego):

Ambitni uczniowie szkoły są chętnie nagradzani przez nauczycieli

Bardzo często analizę logiczną przeprowadza się łącznie z analizą gramatyczną –

i może wyglądać to tak:

Zdanie złożone

· zdanie, które zawiera więcej niż jedno orzeczenie, jest zdaniem złożonym

Usłyszał dzwonek, wybiegł na przerwę, nie zdążył jednak zjeść śniadania

· jeśli poszczególne zdania składowe mogą istnieć niezależnie, mówimy o zdaniu złożonym współrzędnie

Spotkał na korytarzu przyjaciela, więc bardzo się ucieszył

· jeśli treści zdań składowych uzupełniają się, mamy do czynienia ze zdaniem złożonym podrzędnie

Ucieszył się, ponieważ długo przyjaciela nie widział

ZDANIA ZŁOŻONE WSPÓŁRZĘDNIE

Mogą istnieć samodzielnie

1. Zdanie łączne

Zdania składowe łączy podmiot (wykonawca czynności), miejsce, czas wykonywania czynności. Zdania współrzędne łączne mogą być połączone spójnikami łącznymi:

i oraz też także tudzież

1 2

Czyta książkę i słucha muzyki

Zdania współrzędne łączne mogą być połączone bez użycia spójnika

1 2

Czyta książkę, słucha muzyki

Wykres zdania wspołrzędnie złożonego łącznego : _______________.....________________

2. Zdanie wynikowe

Treść drugiego zdania jest wynikiem treści zdania pierwszego

Zdania współrzędne wynikowe połączone są spójnikami wynikowymi:

więc zatem tedy to toteż przeto mianowicie dlatego

1 2

Czyta książkę, więc włączył muzykę

Wykres zdania współrzędnie złożonego wynikowego : ___________>.....>____________

3. Zdanie rozłączne

Czynności o których jest mowa w obu zdaniach, nie mogą być wykonywane jednocześnie (wykluczają się)

Zdania współrzędne rozłączne połączone są spójnikami rozłącznymi:

lub albo bądź czy

1 2

Wyłączy radio lub odłoży książkę

Wykres zdania współrzędnie złożonego rozłącznego : _______________<......>__________________

4. Zdanie przeciwstawne

Treści obu zdań kontrastują ze sobą

Zdania współrzędne przeciwstawne połączone są spójnikami przeciwstawnymi:

a ale lecz jednak zaś natomiast atoli wszelako wszakże przecież

1 2

Włączył radio, lecz odłożył książkę

Wykres zdania współrzędnie złożonego przeciwstawnego : _______________>........<_________________

ZDANIA ZŁOŻONE PODRZĘDNIE

Jedno zdanie jest rozwinięciem treści drugiego

1. Zdanie dopełnieniowe

Zdanie podrzędne pełni w stosunku do nadrzędnego tę samą funkcję, co dopełnienie w stosunku do orzeczenia. Zdaniem głównym pytamy o zdanie podrzędne pytaniami przypadków zależnych

1 2

Czyta książkę o tym ( o czym?), co najbardziej go interesuje

2. Zdanie przydawkowe

Zdanie podrzędne określa zdanie nadrzędne tak, jak czyni to przydawka

Zdaniem głównym pytamy o zdanie podrzędne pytaniami przydawki

1 2

Czyta tyle książek (ile?), ile wypożyczy

3. Zdanie okolicznikowe

Zdanie podrzędne określa zdanie główne tak, jak czyni to okolicznik

Zdaniem głównym pytamy o zdanie podrzędne pytaniami okolicznika

1 2

Czyta wtedy (kiedy?), kiedy tylko znajdzie czas

4. Zdanie podmiotowe

Zdanie podrzędne jest podmiotowe wtedy, kiedy w zdaniu głównym podmiot wyrażony jest zaimkiem ten ta to

Zdaniem głównym pytamy o zdanie podrzędne pytaniami kto? co?

1 2

Ten czyta (kto?), kto lubi

5. Zdanie orzecznikowe

Zdanie podrzędne jest orzecznikowe wtedy, gdy w orzeczeniu imiennym zdania głównego orzecznik wyrażony jest zaimkiem taki

Zdaniem głównym pytamy o zdanie podrzędne pytaniem jaki jest?

1 2

Książka jest taka (jaka jest?), że trudno się oderwać.

IMIESŁOWOWY RÓWNOWAŻNIK ZDANIA

Jest częścią zdań złożonych podrzędnie

Imiesłowowe równoważniki zdania to imiesłowy przysłówkowe

1. Imiesłów przysłówkowy uprzedni (końcówka –łszy, -wszy) wskazuje czynność wcześniejszą niż czynność zdania głównego

Zdaniem głównym pytamy o równoważnik pytaniem kiedy?

1 2

Ujrzawszy kolegę, podszedł do niego

2. Imiesłów przysłówkowy współczesny ( (końcówka –ąc) wskazuje czynność równoczesną z czynnością zdania głównego

Zdaniem głównym pytamy o równoważnik pytaniem kiedy?

1 2

Rozmawiając z kolegą , rozglądał się dokoła

uwaga: imiesłowowy równoważnik zdania podkreślamy linią falistą

ZDANIE WIELOKROTNIE ZŁOŻONE

1 2

Szedł do szkoły i myślał o wakacjach

1 2 3

Szedł do szkoły, myślał o wakacjach, ponieważ był już zmęczony rokiem nauki

1 2 3

Szedł do szkoły, myślał o wakacjach, ponieważ był już zmęczony rokiem nauki,

4

który bardzo go wyczerpał

Zasady rozbioru zdania złożonego:

1. Podkreślamy orzeczenia

2. Szukamy zdania głównego (zawiera informację podstawowa, wyjściową; nie ma stałego miejsca w zdaniu złożonym)

3. Zdania analizujemy zawsze parami – jedno z nich jest główne, drugie podrzędne (bądź złożone są współrzędnie)

4. Zawsze zdaniem głównym pytamy o zdanie podrzędne

5. Pamiętamy o istnieniu zdań wtrąconych

Zródło "Ściągawa"

To jest tylko zalążek artykułu związanego z językoznawstwem. Jeśli możesz, rozbuduj go.