Witold Gombrowicz
Z Wikipedii
Witold Marian Gombrowicz (ur. 4 sierpnia 1904 w Małoszycach pod Opatowem, zm. 25 lipca 1969 w Vence, koło Nicei) – polski powieściopisarz, nowelista i dramaturg.
Spis treści |
[edytuj] Biografia
Urodził się na Sandomierszczyznie, jako najmłodszy z czworga dzieci Jana i Antoniny (z domu Kotkowska), w zamożnej rodzinie ziemiańskiej (herb Kościesza). W 1911 jego rodzina przeniosła się do Warszawy. Po ukończeniu gimnazjum (1922) im. św. Stanisława Kostki studiował prawo na Uniwersytecie Warszawskim (w 1927 r. uzyskał tytuł magistra praw). Przez mniej więcej rok przebywał w Paryżu, niezbyt pilnie przykładając się do studiów w Institut des Hautes Etudes Internationales. Większą rolę w trakcie pobytu we Francji odegrały kontakty z młodzieżą studencką i wyjazd nad Morze Śródziemne.
Po powrocie do kraju rozpoczął aplikację sędziowską, wkrótce ją jednak porzucił. W latach dwudziestych podejmował próby literackie, ale legendarna powieść, w której formie i tematyce miała się manifestować "gorsza", nieoficjalna strona jego natury, została przezeń zniszczona, podobnie jak niepowodzeniem skończyła się próba napisania powieści popularnej wraz z Tadeuszem Kępińskim. Na przełomie lat 20. i 30. zaczęły powstawać opowiadania, które ukazały się następnie drukiem jako "Pamiętnik z okresu dojrzewania". Od chwili debiutu książkowego felietony literackie i recenzje Gombrowicza ukazywały się w prasie, głównie w "Kurierze Porannym". Razem z grupą młodych pisarzy i intelektualistów spotykał się w warszawskich kawiarniach "Zodiak" i "Ziemiańska". Rozgłos w kołach literackich zapewniła mu publikacja powieści "Ferdydurke".
Tuż przed wybuchem II wojny światowej Gombrowicz uczestniczył w dziewiczym rejsie Chrobrego – polskiego statku pasażerskiego do Ameryki Południowej. W związku z wiadomościami z kraju postanowił przeczekać wojnę w Buenos Aires w Argentynie. W końcu jednak pozostał tam aż do 1963 roku, żyjąc czasem, szczególnie w okresie wojny, na granicy ubóstwa.
Pod koniec lat 40. Gombrowicz próbował uzyskać pozycję w argentyńskich kręgach literackich, publikując artykuły, wygłaszając odczyty w kawiarni Fray Mocho, wreszcie publikując w 1947 dokonany wraz z grupą przyjaciół przekład "Ferdydurke" na język hiszpański. Dziś wielu pisarzy argentyńskich uważa ten przekład za znaczące wydarzenie w dziejach literatury argentyńskiej, w tamtych latach nie przyniósł on jednak autorowi większego rozgłosu, podobnie jak wydanie w 1948 po hiszpańsku dramatu "Ślub" ("El casamiento"). Od grudnia 1947 do maja 1955 Gombrowicz pracował jako urzędnik bankowy w Banco Polaco, argentyńskiej filii Banku PKO SA. W 1950 nawiązał korespondencję z Jerzym Giedroyciem i od 1951 publikował w paryskiej Kulturze, gdzie w 1953 rozpoczął druk fragmentów Dziennika. W tym samym roku wydał, jako tom 1 Biblioteki "Kultury" tom, zawierający dramat "Ślub" oraz powieść "Trans-Atlantyk", w kontrowersyjny sposób podejmującą zagadnienie tożsamości narodowej na emigracji. Po październiku 1956 cztery książki Gombrowicza ukazały się w kraju, a ich autor zyskał duży rozgłos, mimo iż władze nie zezwoliły na druk jego "Dziennika", a w 1963 zorganizowały nagonkę na przebywającego wówczas w Berlinie Zach. pisarza. Gombrowicz zyskał natomiast w latach 60. sławę światową, uwieńczoną licznymi tłumaczeniami dzieł, także kolejnych powieści: "Pornografii" i "Kosmosu", oraz głośnymi realizacjami teatralnymi jego dramatów, szczególnie we Francji, Niemczech i Szwecji. W 1963 r. powrócił do Europy, otrzymawszy stypendium Fundacji Forda na pobyt w Berlinie, w 1964 spędził trzy miesiące w opactwie Royaumont pod Paryżem, gdzie jako sekretarkę zatrudnił Ritę Labrosse – Kanadyjkę z Montrealu studiującą literaturę współczesną. W roku 1964 przeniósł się do Vence koło Nicei na południu Francji, gdzie spędził resztę życia. Tam zażywał owoców sławy, która kulminowała w maju 1967 Międzynarodową Nagrodą Wydawców Prix Formentor. 28 grudnia 1968, na pół roku przed śmiercią, ożenił się z Ritą Labrosse.
Wszystkie swoje dzieła literackie pisał po polsku, jednak ze względu na decyzję niepublikowania w kraju, dopóki nie zostanie tam wydana całość Dziennika, w której opisał machinacje towarzyszące prasowej nagonce z okresu pobytu w Berlinie Zach., był do połowy lat 70. mało znany szerokiej publiczności w swoim ojczystym kraju. Jego dzieła drukował w tym czasie po polsku paryski Instytut Literacki Jerzego Giedroycia. Były one tłumaczone na ponad 30 języków, a jego dramaty były wielokrotnie wystawiane na najważniejszych scenach całego świata przez wybitnych reżyserów (m.in. Jorge Lavelli, Alf Sjoeberg, Ingmar Bergman, w Polsce m.in.: Jerzy Jarocki, Jerzy Grzegorzewski)
[edytuj] Twórczość
Specyfiką twórczości Gombrowicza jest umiejętność widzenia człowieka w jego psychologicznym uwikłaniu w innych ludzi i spuściznę kultury, swoiste poczucie absurdu i obrazoburstwo dotykające przyjmowanych przez społeczeństwo tradycyjnych wartości. Gombrowicz przede wszystkim dyskutuje z polskim romantyzmem, jak sam twierdził, pisząc na przekór Mickiewiczowi (głównie w "Trans-Atlantyku").
Twórczość Gombrowicza wykazuje związki z egzystencjalizmem (koncepcja "ja"), a także ze strukturalizmem (człowiek zdeterminowany przez język, którego używa, oraz oglądający świat poprzez system symetrii i opozycji). Widoczne są liczne nawiązania i gry z tradycją literacką, np. stylizacja na pamiętnikarstwo XVII-wieczne w "Trans-Atlantyku", czy obecna tam również parodia gawędy szlacheckiej. Ale ciekawsze są związki Gombrowicza z myślą europejską 2 poł. XX w., to, co wiąże go z dorobkiem intelektualnym Michela Foucault, Rolanda Barthesa, Gillesa Deleuze'a czy Jacquesa Lacana, a co dopiero w ostatnich latach doczekało się komentarzy. Z wyjątkiem "Opętanych" Gombrowicz stosuje w powieściach narrację pierwszoosobową. Język pisarza zawiera liczne neologizmy, tworzy też "słowa klucze" rzucające symboliczne światło na sensy ukryte pod ironiczną formą (np. "gęba" i "pupa" w "Ferdydurke").
W opowiadaniach z "Pamiętnika z okresu dojrzewania" zajmuje się Gombrowicz przede wszystkim paradoksami, jakie rządzą wchodzeniem jednostki w świat społeczny, a także ukrytymi namiętnościami rządzącymi ludzkim zachowaniem. W "Ferdydurke", swojej pierwszej powieści (wyd. na jesieni 1937, data na okładce 1938), podejmuje dyskusje na temat formy jako uniwersalnej kategorii, pojmowanej zarówno w sensie filozoficznym, jak socjologicznym i estetycznym, a będącej środkiem zniewolenia jednostki przez innych ludzi i społeczeństwo jako całość. Z tej powieści pochodzą słynne Gombrowiczowskie określenia, które weszły na stałe do języka polskiego, jak "upupienie" (dotyczy narzucania jednostce roli kogoś podrzędnego, niedojrzałego) czy "gęba" (narzucona komuś osobowość czy rola nieautentyczna). "Ferdydurke" jest też satyrą na różne polskie środowiska: postępowe mieszczańskie, chłopskie, ziemiańsko-konserwatywne. Tak więc Gombrowiczowska satyra dotyka człowieka zarówno jako członka społeczeństwa, jak i jednostki borykającej się ze sobą i światem. Adaptacje teatralne Ferdydurke, a także pozostałych dzieł prozatorskich Gombrowicza, wystawiało wiele teatrów, zwłaszcza do roku 1986, kiedy wydano w Polsce pierwszych 9 tomów Dzieł był to jedyny sposób oficjalnego rozpowszechniania dzieł pisarza. Pierwszym tekstem dramatycznym Gombrowicza była "Iwona, księżniczka Burgunda" (1938), tragifarsa (sztuka o tym, co niesie zniewolenie formą, obyczajem i ceremoniałem). W 1939 publikował on, pod pseudonimem Z. Niewieski, w odcinkach 2 gazet codziennych powieść popularną "Opętani", wykorzystującą formę "powieści gotyckiej" przemieszanej z sensacyjnym romansem współczesnym. Napisany zaraz po wojnie "Ślub" wykorzystywał formy teatru Szekspira i Calderona, a także podejmował krytycznie wątki teatru romantycznego (Z. Krasiński, J. Słowacki), ukazując nową koncepcję władzy i nową koncepcję człowieka, stwarzanego przez innych ludzi. W powieści "Trans-Atlantyk" przeciwstawia sobie tradycyjną wizję człowieka służącego wartościom nowej wizji, zgodnie z którą jednostka uwalnia się o tej służby, realizując przede wszystkim siebie (przedstawicielem takiego modelu człowieczeństwa jest ekscentryczny milioner-homoseksualista Gonzalo). Powieść "Pornografia" pokazuje Polskę lat wojny, w której zapada się cały system tradycyjnej kultury, opartej na wierze w Boga i odwieczny porządek, a na to miejsce powstaje nowa, drastyczna rzeczywistość, w której starzy i młodzi współpracują, aby zrealizować wspólnie swe podszyte erotyzmem okrutne fascynacje. Najbardziej złożonym i wieloznacznym dziełem Gombrowicza jest "Kosmos", w którym autor ukazał, jak człowiek składa sobie z drobin materii i faktów figurę sensu świata, jakie siły, porządki symboliczne i namiętności w tym procesie biorą udział i jak w procesie budowania sensu organizuje się forma powieściowa. Ostatnia sztuka Gombrowicza, "Operetka", wykorzystuje formę operetkową do zaprezentowania w groteskowej formie przemian świata w XX w., polegających na przejściu od ancien regime'u do totalitaryzmów, wyraża jednocześnie ostrożną wiarę w odrodzenie przez młodość. Wielu badaczy za najwybitniejsze dzieło Gombrowicza uznaje jego, publikowany sukcesywnie w "Kulturze", w latach 1953-1969, "Dziennik". "Dziennik" jest nie tylko sprawozdaniem z życia autora, ale też filozoficznym esejem, polemiką, zbiorem autorefleksji na temat twórczości literackiej, manifestacją poglądów na politykę, kulturę narodową, religię, świat tradycji i współczesność oraz wiele innych tematów. Zarazem forma dziennikowa pozwala autorowi podejmować najważniejsze tematy w pozornie niezobowiązującej szacie anegdoty i używać całej gamy środków właściwych literaturze pięknej.
Dwie powieści Gombrowicza zostały sfilmowane: Pornografię wyreżyserował Jan Jakub Kolski (film ukończono w 2003), a Ferdydurke Jerzy Skolimowski.
Rok 2004 był w Polsce uchwalony oficjalnie Rokiem Gombrowicza, w setną rocznicę jego urodzin.
[edytuj] Dorobek pisarski
W spisie podano informacje na temat pierwszych wydań.
- Pamiętnik z okresu dojrzewania, Warszawa: Rój 1933
- "Na kuchennych schodach", Skamander 1937
- Ferdydurke, Warszawa: Rój 1938 (data faktycznego wydania 1937)
- fragment drukowany w Skamandrze 1935
- recenzja Brunona Schulza, Skamander 1938
- Iwona, księżniczka Burgunda, Skamander 1938
- "Szczur", Skamander 1939
- Trans-Atlantyk, Paryż: Instytut Literacki 1953
- Ślub, Paryż: Instytut Literacki 1953
- Dziennik 1953-1956, Paryż: Instytut Literacki 1957
- Bakakaj, Kraków: Wydawnictwo Literackie 1957
- Pornografia, Paryż: Instytut Literacki 1960
- Dziennik 1957-1961, Paryż: Instytut Literacki 1962
- Kosmos, Paryż: Instytut Literacki 1965
- Dziennik 1961-1966. Operetka, Paryż: Instytut Literacki 1966
- Wspomnienia polskie. Wędrówki po Argentynie, w: Dzieła zebrane, tom 11, Paryż: Instytut Literacki 1977
- Dzieła zebrane, t. 1-11, Paryż: Instytut Literacki 1969-1977
- Dzieła, t. 1-10, Kraków: Wydawnictwo Literackie 1986-1992
[edytuj] Bibliografia
Prace dotyczące twórczości Gombrowicza powstają na całym świecie. Najważniejsze z nich wydane w kraju to: Dominique de Roux (Rozmowy z Gombrowiczem), Paryż, Instytut Literacki (1969), Andrzej Falkiewicz ("Polski kosmos. Dziesięć esejów przy Gombrowiczu"), Tadeusz Kępiński (Witold Gombrowicz i świat jego młodości), Jan Błoński ("Forma, śmiech i rzeczy ostateczne. Studia o Gombrowiczu"), Jerzy Jarzębski (Gra w Gombrowicza' i Podglądanie Gombrowicza), Zdzisław Łapiński ("Ja, Ferdydurke), Michał Głowiński (Gombrowicz i nadliteratura), Joanna Siedlecka (Jaśnie-panicz), Rita Gombrowicz (Gombrowicz w Argentynie: świadectwa i dokumenty 1939-1963, Gombrowicz w Europie: świadectwa i dokumenty 1963-1969), Janusz Margański (Gombrowicz – wieczny debiutant), Piotr Millati (Gombrowicz wobec sztuki: (wybrane zagadnienia)), Leszek Nowak (Gombrowicz: człowiek wobec ludzi), Michał Paweł Markowski ("Czarny nurt. Gombrowicz, świat, literatura"), Agnieszka Stawiarska (Gombrowicz w przedwojennej Polsce), Jean-Pierre Salgas (Witold Gombrowicz lub ateizm integralny"), Klementyna Suchanow (Argentyńskie przygody Gombrowicza) oraz liczne książki zbiorowe.
