Wolne Miasto Gdańsk

Pierwsze Wolne Miasto Gdańsk (fr. Ville libre de Dantzig) było terytorium pod protektoratem Prus i Saksonii choć faktyczny protektorat sprawowała nad nim Francja. Powstało w 1807 r. w wyniku podpisania traktatu w Tylży. Powstanie Wolnego Miasta poprzedziło długotrwałe oblężenie Gdańska przez wojska napoleońskie. Kres jego istnienia nastąpił w 1813 roku. Miasto zostało ponownie oblężone, tym razem przez wojska pruskie i rosyjskie. Niemal roczne oblężenie miasta doprowadziło do ogromnych strat. Na kongresie wiedeńskim w 1815 r. zdecydowano o likwidacji Wolnego Miasta Gdańska.

[edytuj] Wolne Miasto Gdańsk (1920-1939)

Wolne miasto na mapie Pomorza

Wolne Miasto Gdańsk w okresie międzywojennym (niem. Freie Stadt Danzig), było autonomicznym miastem-państwem pod protektoratem Ligi Narodów. Zostało utworzone 15 listopada 1920 r. na mocy ustaleń traktatu pokojowego kończącego pierwszą wojnę światową.

Wolnego Miasta dotyczyły art. 100 do 108 Traktatu Wersalskiego, który w art. 100 określał przyszłe granice Wolnego Miasta Gdańska, a w art. 105 ustanawiał oywatelstwo Wolnego Miasta Gdańska dla osób tam zamieszkałych. W skład Wolnego Miasta Gdańska wchodziły miasta Gdańsk i Sopot oraz powiaty: Gdańskie Wyżyny, Gdańskie Niziny i Wielkie Żuławy. Powierzchnia 1893 km² (bez powierzchni wód portowych), 408 tys. mieszkańców (1934), ilościowo przeważała ludność niemiecka; jedynie około 8% mieszkańców stanowili Polacy. Wolne Miasto Gdańsk miało własną konstytucję, hymn, parlament (Volkstag), będący organem ustawodawczym, oraz Senat, reprezentujący władzę wykonawczą. Kompetencje władz gdańskich były jednakże w wielu dziedzinach ograniczone na rzecz Ligi Narodów (której reprezentantem na terenie WMG był Wysoki Komisarz) i Polski, którą reprezentował Komisarz Generalny Rzeczypospolitej Polskiej. (Wolne Miasto Gdańsk - zgodnie z postanowieniami Konwencji Paryskiej - używało tytulatury "Polski Przedstawiciel Dyplomatyczny"). Językiem urzędowym był język niemiecki.

9 listopada 1920 r. została podpisana konwencja polsko-niemiecka znana jako Konwencja Paryska. Zgodnie z poczynionymi w niej ustaleniami Polska odpowiadała za prowadzenie spraw zagranicznych i ochronę interesów obywateli Wolnego Miasta Gdańska za granicą, prowadzenie kontroli zawieranych umów międzynarodowych oraz rejestr statków pływających pod gdańską banderą. Terytorium Wolnego Miasta zostało włączone do polskiego obszaru celnego. Polska miała zapewnione prawo do bezpośredniego eksportu i importu towarów przez port gdański, posiadania własnej służby pocztowej, telefonicznej i telegraficznej. W 1924 r. Polska otrzymała zgodę Ligi Narodów na założenie wojskowej składnicy tranzytowej i utrzymywanie załogi wojskowej do ochrony składnicy na półwyspie Westerplatte. W 1930 senat Wolnego Miasta Gdańska, powołując się na korzystne orzecznictwo Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej w Hadze, odebrał Polsce prawo do stacjonowania jej okrętów wojennych w porcie gdańskim. W 1932 stało się to powodem poważnego kryzysu, gdy polski okręt ORP Wicher wymusił prawo do obecności Marynarki Wojennej RP w tym porcie. Sprawa Wolnego Miasta Gdańska stała się koronnym pretekstem do napaści na Polskę i rozpoczęcia drugiej wojny światowej.

20 gdańskich guldenów - ostatni banknot Wolnego Miasta Gdańska wprowadzony do obiegu przed II wojną światową. Na banknocie widnieje fasada Dworu Artusa w Gdańsku. Wybuch II wojny światowej położył kres działalności Banku Gdańskiego, władze Rzeszy wprowadziły walutę markową. Ostateczny termin wymiany banknotów i monet guldenowych wg kursu 1 gulden = 70 feningów wyznaczono do 15 października 1939

W dniu 1 września 1939 r. Niemcy ogłosiły włączenie Wolnego Miasta Gdańska do III Rzeszy i przystąpili do likwidacji instytucji polskich na jego terenie. Doszło do oblężenia Poczty Polskiej i składnicy na Westerplatte oraz licznych aresztowań i rozstrzeliwania ludności polskiej. W wyniku wojny Wolne Miasto przeszło pod administrację prowincji Gdańsk-Prusy Zachodnie.

Teren Wolnego Miasta Gdańska został dekretem z 30 marca 1945 ^[1] przyłączony do województwa gdańskiego, a ustawą z dnia 11 stycznia 1949 ^[2] razem z poniemieckimi ziemiami scalony z nową polską administracją państwową, do czego przesłanką były postanowienia konferencji poczdamskiej z 2 sierpnia 1945 (punkt IXb, suplement nr 1, Berlin 1946, strony 13-20)^[3]. Postanowienia te nie miały jednak formy umowy międzynarodowej, w dodatku były efektem porozumienia zupełnie innych stron niż te, które podpisały Traktat wersalski, tak więc nie miały mocy zmienić jego postanowień. Przyłączenie do Polski ziem na wschód od Odry i Nysy, leżących przed 1939 rokiem na terytorium Niemiec ostatecznie uznane zostało przez Niemcy na konferencji 2 plus 4 dnia 14 listopada 1990 ^[4] roku. Traktat ten nie dotyczy jednak obszaru Wolnego Miasta Gdańska, które od 1920 r. nie było częścią terytorium Niemiec, a w latach 1939 - 1945 stało się nią jedynie faktycznie (nie prawnie).

[edytuj] Przynależność polityczna WMG

Na zapytanie frakcji PDS wykłada rząd RFN odpowiedzią 4/3263^[5] z dnia 27 kwietnia 2000 o nieprzynależności WMG do Niemiec od 1920 roku oraz o nieważności aneksji WMG 1939-1945 przez Niemcy w świetle międzynarodowych praw człowieka. W związku z tym rząd RFN oficjalnie w 2000 roku odrzuca kompetencje przedstawicielstwa WMG, a jedynie wydaje opinię, że kwestia ostatecznego wyjaśnienia statusu politycznego WMG się z punktu widzenia "uczestniczących władz" (niem.: "beteiligte Mächte") w trakcie konferencji 2 plus 4 "sama się rozwiązała" (niem.: "hat sich erledigt"). RFN była jednakże tylko jedną (lub - z NRD - dwiema) z sześciu "uczestniczących władz", a w dokumentach oraz pisemnych komentarzach tej konferencji nie istnieją sformułowania dotyczące WMG oraz stosunku i nastawienia do takiego czy innego jego stanu czy statusu. Niefortunnie pryska przez to wygodna i dotychczas powszechna wymowność kwitowania kwestii WMG argumentująca pełnoprawną legalizacją wcielenia WMG do Rzeszy w 1939 roku. Tak więc, mimo oczywistych faktów demograficznych i gospodarczych, oczywistej jasności co do przynależności państwowej byłego terytorium WMG oraz z pominięciem jakichkolwiek historycznych dyskusji w jego niezałatwionym statusie prawnym teoretycznie od 1920 roku z międzynarodowego i dotyczącego państwowości punktu widzenia nic się nie zmieniło. Nietrywialność sytuacji wynika z skomplikowanej konstrukcji państwowej WMG, zależności jego konstytucji od Ligi Narodów oraz pominięcia tego szczegółowego tematu zarówno przez Wielką Trójkę w 1945 roku, jak i w ustaleniach dotyczących przejmowania kompetencji od rozwiązywanej Ligi Narodów na ONZ w 1946 roku.