Etati dû Ferru
Di Wikipedia, l'enciclopedìa lìbbira.
L'etati dû ferru ndica urigginariamenti nu pirìudu dâ preistoria o protustoria europea carattirizzatu di l'utilizzu dâ mitallurgìa dû ferru.
‘N Europa e ntô Vicinu Urienti sequi a l'etati dû brunzu e pricedi lu ngressu dâ cultura cunziddirata ntô pirìudo stòricu, ntô quali sunnu zoè prisenti fonti scritti. L'etati dû ferru nizzia ntornu ô XII sèculu AC ntô munnu miditirràniu e tra lul IX e l'VIII sèculu AC nta l'Europa sittintriunali. Comu pi l’àutri pirìudi dâ preistoria li sô lìmiti crunulòggici vàrianu cunziddirivurmenti sècunnu lu cuntestu giugràficu e culturali. Arcuni civilizzazzioni nun canusceru mai l'etati dû ferru, puru avennu nu sviluppu suciali e/o tècnicu nutèvuli, comu ntô casu dî civirtati priculummiani.
Òi pirtantu si tenni a ndicari cu etati dû ferru nun na fasi crunulòggica o nu stadiu evulutivu. ma la prisenza di na tècnica ca nfruinzau prufunnamenti e ‘n modu duraturu la sucitati d’arcuni culturi, ‘n particulari modu ‘n Europa. ‘N particulari tra li civirtati ca canusceru lu ferru cci sunnu l’Achei ntâ Grecia arcàica, li Celti, chî culturi di Hallstatt e di La Tène, o li Girmani.
‘N mancanza di canuscenzi cchiù vasti supra li cumunitati pulìtichi e culturali di l'etati del ferro, è la cultura matiriali ca ni cunzenti di difiniri ‘n stu pirìudu dî granni nzemi giugràfici ‘n Europa, ô nternu dî quali li matiriali prisèntanu na nutèvuli umugginitati, sia dû puntu di vista dâ tècnica ca di chiddu dî dicurazzioni. Sti culturi, ca pirsìstinu pi tutta l'etati dû ferru, puru spannènnusi o cuntraènnusi a sècunna dî circustanzi, cumprènninu:
- culturi atlàntichi ‘n Gran Britagna, riggioni valluni, ovest dâ Francia, riggioni basca;
- culturi nòrdichi ntê Fiandri, ‘n Danimarca, ‘n Scandinavia
- culturi pulacchi ‘n Pulonia e ntê Carpazi sittintriunali
- culturi nord-alpini ntê riggioni francisi alpini e ‘n Svizzera
- culturi ibbèrichi ntâ Pinìsula Ibbèrica, tranni ca ‘n Portugallu e ntâ riggioni basca;
- culturi itàlichi ‘n Italia a sud di l’Alpi
- culturi carpàtichi ntô bacinu danubbianu e ntê Carpazi.
- culturi grechi ‘n Grecia e ntê riggioni èggî, cumprisa Creta.
