Galleg

Diwar Wikipedia, an holloueziadur digor

Ar galleg zo ur yezh romanek gant ur substrat galianek hag ur superstrat frankek. Cheñchet en deus diouzh e du, diwar volontez tolpadoù tud gouiziek (evel tud ar Pléiade) pe ensavadurioù (evel an Académie Française). E familh ar yezhoù gall-ha-romanek emañ ar galleg. Pa veze kaozeet ur bochad yezhoù eus a bep seurt familhoù bar Frañs (hag a vez graet « patois » anezhe gant dismegañs, hag a zo moaien da zispartiañ dre ziv familh vras, yezhoù oïl en hanternoz, yezhoù ok er c'hreisteiz, hag a zo ul lodenn ag ar familh okitan-ha-katalan pe okitan-ha-roman), nend eo ar galleg, hag a zo yezh al Lez, nemet ur meskaj lennegel a lod anezhe, re oïl dreist-holl.

[kemmañ] Istor

D’al liesañ e vez laret eo ar c'hentañ testenn skrivet e proto-c'halleg (pe romana lingua pe roman (yezh)|roman) Serments de Strasbourg (Toueadelloù Strasbourg) e 842. Mod arall, en taol kentan ma oa bet kaoz ag ur yezh roman a voe e 813, da-geñver sinod Teurgn. En destenn lennegel kentan er yezh-se zo bet skrivet tro-dro da 880. Hennezh eo "Séquence de sainte Eulalie", met moaian zo da lâret emañ bet skrivet an destenn-se e pikardeg kentoc'h evit e galleg e gwirionez. Emañ ret lâret ne servijañ ket da galz a dra gober un diforc'hh etre "langaj" ha "parlant-bro": n'eus ket moaian spazhiñ an traoù en ur feson krenn ha fur. Er blez 1539 e laka lezenn Villers-Cotterêts ar galleg da yezh ar Gwir hag ar velestradurezh.

Evit an istor zo tu da welet pemp stad en emdroadur ar yezh, hag en deus cheñchet a-dammigoù ag ur stumm d'unan arall (er skouerioù da-heul hor bo dalc'het skritur ar voullerion. Cheñchet eo bet un tammig a-gaoz bout aesoc'h da lenn). Tuioù arall zo da zispartiñ mareoù dishañval emdroadur ar yezh, ha nend eo ar re-se nemet fesonioù da lâret e pe amzer emañ bet skrivet un desten e-keñver stad ar yezh. Ar feson da renkañ stadoù ar yezh dindan n'eo ket diazezet war ar yezhadur hepken, met war ar skritur ivez :

• roman (yezh)|roman :
  • {{IX{et kantved}}, Toueadelloù Strasbourg (842) :

Pro deo amur et pro christian poblo et nostro commun salvament, d’ist di in avant, in quant deus savir et podir me dunat, si salvarai eo cist meon fradre Karlo et in aiudha et in cadhuna cosa, si cum om per dreit son fradra salvar dist, in o quid il mi altresi fazet, et ab Ludher nul plaid nunquam prindrai, qui meon vol cist meon fradre Karle in damno sit,

• galleg kozh Xvet kantved -XIII^vet kantved) :
  • X^vet kantved Buhez Sant Léger (tro-dro da 980) :

Domine Deu devemps lauder / Et a sos sancz honor porter. / In su’amor cantomps dels sanz / Quœ por lui augrent granz aanz,

• • XII^vet kantved, Sonenn Roland (tro-dro de 1170) :

Seignurs baruns, a Carlemagnes irez ; / Il est al siege a Cordres la citet. / Branches d’olives en voz mains porterez, / Ço senefiet pais e humilitet,

• • XII^vet kantved, Alexandre de Bernay, Roman d'Alexandre (tro-dro da 1185) :

Li mengiers est tous pres, que li quieu l’ont hasté, /Puis sont li siege fait et li tapit geté. / Li chevalier s’assieent qant il orent lavé / Et on lor a le vin en hanas aporté,

• • XII -XIII^vet kantved, Jehan Bodel, Brunain la vache au prestre (fabliau ; etre 1165 ha 1210) :

Nus hom mouteploier ne puet / Sanz grant eür, c’est or del mains. / Par grant eür ot li vilains / Deus vaches, et li prestres nule. / Tels cuide avancier qui recule,

• galleg kren (XIV^vet kantved-XV^vet/{{XVIvet kantved) :
  • XIV^vet kantved, les Enseignemenz (levr sekredoù kegin, etre 1304 ha 1314) :

Por blanc mengier — Se vos volez fere blanc mengier, prenez les eles e les piez de gelines e metez cuire en eve, e prenez un poi de ris e le destrempez de cele eve, puis le fetes cuire a petit feu, e puis charpez la char bien menu eschevelee e la metez cuire ovec un poi de chucre,

• • XV^vet kantved, François Villon, ar Lais ou le Petit Testament (e-tro 1456) :

Le regart de celle m’a prins / Qui m’a esté felonne et dure ; / Sans ce qu’en riens j’aye mesprins, / Veult et ordonne que j’endure / La mort, et que plus je ne dure,

• galleg klasel (XVI-XVII^vet/{{XVIIIvet kantved) ;
  • XVI^vet kantved Louïze Labé, Sonnets (etre 1545 ha 1555) :

Je vis, je meurs : je me brule et me noye. / J’ay chaut estreme en endurant froidure : / La vie m’est et trop molle et trop dure. / J’ay grans ennuis entremeslez de joye,

• • XVII^vet kantved, Charles Perrault, Peau d’Âne (1694) :

Il était une fois un Roi, / Le plus grand qui fût sur la Terre, / Aimable en Paix, terrible en Guerre, / Seul enfin comparable à soi : / Ses voisins le craignaient, ses États étaient calmes.

• galleg modern (adal an XVIII^vet kantved).

[kemmañ] Lennegezh

E-mesk ar c'hentañ oberennoù pouezus :

• La Chanson de Roland (Roland, Charlemagne, Olivier, Ganelon)
• Le roman de Renart (Goupil, Ysengrin)
• Romantoù Chrétien de Troyes
• Gargantua get François Rabelais
• Défense et illustration de la langue française

[kemmañ] Galleg a-vremañ

Hiziv eo ar galleg ar yezh ofisiel nemeti en e-leizh a vroioù, ha graet e vez gantañ e meur a hini arall. Lod ag ar broadoù hag a implij ar yezh-se zo en Aozadur Etrebroadel ar frañkofoniezh (Organisation internationale de la Francophonie). A-vepred emañ bet skrivet ar galleg get al lizherenneg latin. A-c'houde ar XVI^vet kanted e vez implijet arouezennoù bihan hag a vo reolennoù dindane adal an XVIII^vet kantved.

Ar galleg eo yezh ofisiel emglev ar Metr, hag a laka unanennoù diazez er sistem etrebroadel|enanennoù muzuliañ ar fizik. Hennezh zo unan a ugent yezh ofisiel Unaniezh Europa.

[kemmañ] Implij ar galleg er bed

Ar galleg er bed Talvoudegezh
Glas teñval: yezh vamm ;
Glas: yezh ar velestradurezh ;
Glas sklaer: yezh sevenadur ;
gwer: minorelezhioù galleger.

Ar galleg eo yezh ofisiel ar broioù-mañ :

Ha bout n'eo ket ofisiel eo ar galleg an eilvet yezh er broioù-mañ:

Ouzhpenn evit kement-se ez eus paot-mat a c'hallegerion c'hoazh en Egipt, en India (Pondichery), en Italia (Traoñienn Aosta), e Laos, e Maouritania, er Rouantelezh-Unanet (Inizi Angl-ha-Normand), Stadoù-Unanet Amerika dreist-holl e (Louisiana ha Bro-Saoz Nevez) hag e Viêt Nam.

Ar Frankofoniezh a zo un aozadur etrebroadel a vroioù hag a c'houarnamantoù e men e vez kaozeet galleg.

E-keñver an istor emañ bet ar galleg yezh ar pennoù-bras hag ar genwerzhourien e Bro-Saoz e-pad tro-dro 300 vloaz, adal gounit an Normanted betek 1362, m'en deus ar saozneg kemeret lec'h ar galleg evit mat.

[kemmañ] Broioù e men emañ ar galleg ar yezh ofisiel nemeti

• Frañs
• Benin
• Burkina Faso
• Republik demokratel Kongo
• Kongo
• Aod an Olifant
• Gabon
• Ginea
• Mali
• Monako
• Niger
• Kebek
• Senegal
• Togo

[kemmañ] Broioù e men emañ ar galleg unan ag ar yezhoù ofisiel

• Belgia (Wallonia, Brusel)
• Burundi
• Kameroun
• Kanada (Kebek, Brunswick Nevez)
• Republik Kreizafrikan
• Komorez
• Djibouti
• Haiti
• Louisiana (1)
• Luksembourg
• Madagaskar
• Rwanda
• Sechelez
• Suis (Suis roman)
• Tchad
• Vanuatu

(1) Er Stadoù-Unanet n'eus ket a yezh ofisiel met ar galleg e zo anavezet a-renk get ar saozneg du-se a-c'houde 1968, ma voe savet ar COFIDIL.

[kemmañ] Broioù e men e vez implijet lies ar galleg

• Aljeria
• Andorra
• Maroko
• Tunizia