Diwydiant llechi Cymru

Oddi wrth Wicipedia, y gwyddoniadur rhydd.

Hollti blociau llechfaen a chyn a morthwyl yn Chwarel Dinorwig tua 1910. Mae angen medrusrwydd mawr i wneud y gwaith yma, ac ni lwyddwyd i’w fecaneiddio hyd ail hanner yr 20fed ganrif.

Dechreuodd diwydiant llechi Cymru yn y cyfnod Rhufeinig, pan ddefnyddiwyd llechi ar do y gaer Segontium, Caernarfon. Tyfodd y diwydiant yn araf hyd ddechrau’r 18fed ganrif, yna bu tŵf cyflym hyd ddiwedd y 19eg ganrif. Roedd yr ardaloedd cynhyrchu llechi pwysicaf yng ngogledd-orllewin Cymru, yn cynnwys Chwarel y Penrhyn ger Bethesda, Chwarel Dinorwig ger Llanberis, Dyffryn Nantlle a Blaenau Ffestiniog, lle roedd y llechi yn dod o gloddfeydd tanddaearol yn hytrach na chwareli agored. Penrhyn a Dinorwig oedd y ddwy chwarel lechi fwyaf yn y byd, a Chwarel yr Oakeley ym Mlaenau Ffestiniog oedd y gloddfa lechi fwyaf yn y byd. ^[1] Defnyddir llechi yn bennaf ar doeau, ond mae darnau mwy trwchus o lechfaen yn cael eu defnyddio ar gyfer lloriau, byrddau gwaith a beddfeini ymhlith pethau eraill.^[2]

Hyd ar ddiwedd y ddeunawfed ganrif, cynhyrchid y llechi gan griwiau bach o chwarelwyr oedd yn talu i’r tirfeddiannwr am gael defnyddio’r chwareli. Byddent yn cario’r llechi i’r porthladdoedd ar gefnau ceffylau neu mewn certi, ac yna yn eu hallforio i Loegr, Iwerddon ac weithiau Ffrainc. Tua diwedd y ganrif, dechreuodd y tirfeddianwyr mawr weithio’r chwareli eu hunain, ar raddfa fwy. Wedi i’r llywodraeth wneud i ffwrdd â'r dreth ar lechi yn 1831, tyfodd y diwydiant yn gyflym a datblygwyd rheilffyrdd cul i gario’r llechi i’r porthladdoedd.

Y diwydiant llechi oedd prif ddiwydiant gogledd-orllewin Cymru yn ystod ail hanner y bedwaredd ganrif ar byntheg, ond yr oedd ar raddfa llawer llai mewn rhannau eraill o Gymru. Yn 1898, yr oedd 17,000 o chwarelwyr yn cynhyrchu hanner miliwn o dunelli o lechi. Yn dilyn streic hir a chwerw yn Chwarel y Penrhyn rhwng 1900 a 1903, dechreuodd y diwydiant ddirywio, ac bu'r Rhyfel Byd Cyntaf yn gyfrifol am ostyngiad mawr yn y nifer o chwarelwyr. Arweiniodd y Dirwasgiad Mawr a’r Ail Ryfel Byd at gau llawer o’r chwareli llai, a chaewyd llawer o’r chwareli mwy yn ystod y 1960au a’r 1970au, i raddau helaeth oherwydd y defnydd o deils yn hytrach na llechi ar doeau. Mae rhywfaint o lechi yn cael eu cynhyrchu hyd heddiw, ond ar raddfa lawer llai.

[golygu] Dechreuadau

Yr adaloedd llechfaen pwysicaf yw’r llechfaen Gambriadd i’r de o Fangor a Caernarfon a’r llechfaen Ordoficaidd o amgylch Blaenau Ffestiniog.

Mae llechfaen Cymru yn perthyn i dri cyfnod daearegol: y Cambriaidd, Ordoficaidd a Silwraidd. Ceir y llechfaen Gambraidd Ceir y llechfaen Gambraidd mewn ardal rhwng Conwy a Cricieth; y llechfaen yma a geir yn Chwarel y Penrhyn, Chwarel Dinorwig a Dyffryn Nantlle. Y mae ychydig o lechfaen Gambraidd mewn mannau eraill, er enghraifft ar Ynys Mon, ond ni chafodd ei ddefnyddio ar raddfa fawr. Ceir y llechfaen Ordoficaidd rhwng Betws-y-Coed a Porthmadog; dyma’r llechfaen yn chwareli Blaenau Ffestiniog. Mae mwy o lechfaen Ordoficaidd rhwng Llangynnog ac Aberdyfi, yn arbennig yn ardal Corris, ac mae ychydig o lechfaen o’r cyfnod yma yn y de, yn enwedig Sir Benfro. Mae’r llechfaen Silwraidd ymhellach i’r dwyrain, yn nyffryn Afon Dyfrdwy ac yn ardal Machynlleth.^[3]

Gwyddai’r Rhufeiniaid am fanteision llechi ar gyfer adeiladu a thoi. Yn wreiddiol defnyddid teils ar do’r gaer yn Segontium, Caernarfon, ond yn diweddarach defnyddid llechi ar gyfer y to ac ar gyfer lloriau. Mae’r llechfaen agosaf yn ardal y Cilgwyn, rhyw bedair milltir o Gaernarfon, sy’n awgrymu nad oedd y llechfaen yn cael ei defnyddio yn unig oherwydd ei fod wrth law. ^[4] Yn ystod y Canol Oesoedd, cofnodir cynhyrchu llechi ar raddfa fychan mewn sawl ardal. Mae Chwarel y Cilgwyn yn Nyffryn Nantlle yn dyddio o’r 12fed ganrif, a chredir mai hi yw’r hynaf yng Nghymru.^[5] Ceir y cofnod cyntaf o gynhyrchu yn ardal Chwarel y Penrhyn yn 1413, pan gofnodir i nifer o denantiaid Gwilym ap Gruffudd gael 10 ceiniog yr un am weithio 5,000 o lechi.^[6] Efallai fod Chwarel Aberllefenni ar waith erbyn y 14eg ganrif, ac mae cofnod fod llechi o’r chwarel yma wedi eu defnyddio i adeiladu Plas Aberllefenni.^[7]

Oherwydd problemau trafnidiaeth, defnyddid y llechi yn weddol agos i’r chwareli fel rheol. Os oedd angen cludo’r llechi ymhellach, defnyddid llongau. Mae cerdd gan Guto'r Glyn yn y 15fed ganrif yn gofyn i Ddeon Bangor yrru llwyth o lechi mewn llong o Aberogwen, ger Bangor, i Rhuddlan, i’w rhoi ar do ty yn Henllan, ger Dinbych.^[8] Cafwyd hyd i weddillion llong bren o’r 16eg ganrif ar gyfer cario llechi ar waelod Afon Menai. Erbyn ail hanner y 16eg ganrif roedd llechi’n cael eu hallforio i Iwerddon o borthladdoedd megis Biwmares a Chaernarfon.^[9] Cofnodir allforion llechi o Ystad y Penrhyn o 1713, pan yrrwyd 14 llwyth, cyfanswm o 415,000 o lechi, i ddinas Dulyn.^[10] Yn y cyfnod yma byddai’r llechi’n cael eu cario i’r porthladdoedd ar gefnau ceffylau, ac yn ddiweddarach mewn certi. Weithiau gwneid y gwaith yma gan ferched, yr unig ferched i weithio yn y diwydiant llechi yng Nghymru.^[11]

Hyd ddiwedd y ddeunawfed ganrif, yr oedd y llechi’n dod o chwareli bychaqin a weithid gan bartneriaethau o ddynion lleol, nad oedd ganddynt y cyfalaf i weithio ar raddfa fwy. Fel rheol byddent yn talu rhent i’r tirfeddiannwr neu’n talu yn ol nifer y llechi, ond nid oedd chwarelwyr Cilgwyn yn gorfod talu i neb. Mae llythyr gan asaiant Ystad y Penrhyn, John Paynter, yn 1738 yn cwyno fod cystadleuaeth o’r Cilgwyn yn effeithio ar werthiant llechi’r Penrhyn. Gellid cynhyrchu llechi’r Cilgwyn yn rhatach a’u gwerthu am bris uwch. ^[12] Rhwng 1730 a 1740, dechreuodd y Penrhyn gynhyrchu llechi mwy, a rhoi enwau arnynt a ddaeth yn safonol yn y diwydiant, o’r “Duchesses", 24 modfedd wrth 12 modfedd, trwy’r "Countesses", "Ladies" a "Doubles" hyd at y lleiaf, y "Singles".^[13]

[golygu] Twf y Diwydiant (1760 - 1830)

Chwarel y Cilgwyn, yr hynaf yng Nghymru mae'n debyg. Mae'r rhan fwyaf o'r chwarel yn domen sbwriel bellach. Gan fod y chwarel ar dir y Goron, nid oedd y chwarelwyr yn gorfod talu dim i feistr tir.^[14]

Yn y 1760au dechreuodd Methusalem Jones, gynt yn chwarelwr yn y Cilgwyn, weithio chwarel Diffwys ym Mlaenau Ffestiniog. Datblygodd Diffwys fel y chwarel fawr gyntaf yn yr ardal.^[15] Fel rheol roedd y tirfeddianwyr mawr yn rhoi "take notes" i’r chwarelwyr, yn rhoi hawl i unigolion gloddio llechi am dal blynyddol o ychydig sylltau a thal am y nifer o lechi a gynhyrchwyd.^[16] Y tirfeddiannwr cyntaf i ddechrau gweithio’r chwareli ar cei dir ei hun oedd perchennog ystad y Penrhyn, Richard Pennant, yn nes ymlaen Barwn Penrhyn. Yn 1782, prynwyd hawliau’r chwarelwyr ar ei stad, a phenododd Pennant asiant newydd, James Greenfield. Yr un flwyddyn dechreuodd Pennant chwarel newydd yng Nghaebraichycafn ger Bethesda, a fyddai fel Chwarel y Penrhyn yn tyfu i fod y chwarel lechi fwyaf yn y byd..^[17] Erbyn 1792, roedd y chwarel yma’n cyflogi 500 o ddynion ac yn cynhyrchu 15,000 tunnell o lechi y flwyddyn. ^[18] Cymerodd un bartneriaeth fawr Chwarel Dinorwig yn 1787, ac yn 1809 cymerodd y tirfeddiannwr, Thomas Assheton Smith o’r Faenol, reolaeth y chwarel i’w ddwylo ei hun. Ffurfiwyd cwmni i weithio Chwarel y Cilgwyn yn 1800, ac mhob un o’r ardaloedd hyn trowyd y chwareli bach gwasgaredig yn un chwarel fawr. ^[19] Y peiriant ager cyntaf i’w ddefnyddio yn y diwydiant oedd pwmp yn Chwarel Hafodlas yn Nyffryn Nantlle yn 1807, ond roedd y rhan fwtaf o’r chwareli yn defnyddio grym dwr i yrru eu peiriannau.^[20]

Erbyn hyn yr oedd Cymru yn cynhyrchu dros hanner cynnych llechi y Deyrnas Unedig, 26,000 tunnell allan o gyfanswm o 45,000 tunnell yn 1793.^[21] Ym mis Gorffennaf 1794, gosododd y llywodraeth dreth o 20% ar lechi oedd yn cael eu cario ar hyd yr arfordir, anfantais i’r chwareli yng Nghymru o’u cynharu a chwareli yn Lloegr oedd yn medru defnyddio’r camlasau i gario eu cynnyrch. ^[22] Nid oedd treth ar lechi a allforid, a chynyddodd allforion llechi i’r Unol Daleithiau yn raddol^[23] Roedd Chwarel y Penrhyn yn tyfu’n gyflym, ac yn 1799 dechreuodd Greenfield y system o “bonciau”, terasau mawr o 9 medr hyd 21 medr o ddyfnder.^[24] Yn 1798, adeiladodd Pennant Dramffordd Llandegai, gyda wagenni’n cael eu tynnu gan geffylau, i gario’r vllechi o’r chwarel. Yn 1801 adeiladwyd rheilffordd gul, Rheilffordd Chwarel y Penrhyn, i gymeryd lle’r dramffordd; un o’r rheilffyrdd cynharaf. one of the earliest railway lines. Roedd y rheilffordd yn cario’r llechi I borthladd newydd, Porth Penrhyn, oedd wedi ei adeiladu yn y 1790au.^[25] Yn 1824 agorwyd Rheilffordd Padarn fel tramffordd i gario cynnyrch Chwarel Dinorwig, a throwyd hi’n reilffordd yn 1843. Roedd yn cario’r llechi o’r Gilfach Ddu ger Llanberis i’r Felinheli, lle’r adeiladwyd porthladd ‘’Port Dinorwic’’. Adeiladwyd Rheilffordd Nantlle yn 1828; defnyddiai wageni a dynnid gan geffylau i gario llechi o nifer o chwareli Dyffryn Nantlle i’r porthladd yng Nghaernarfon.^[26]

[golygu] Anterth y diwydiant (1831 - 1878)

[golygu] Twf ym Mlaenau Ffestiniog

Roedd gan chwareli a feddai eu rheilffordd ei hunain I yrru’r llechi I’r porthladd fantais fawr dros y gweddill. Yma mae’r llechi’n cael eu llwytho I wagenni yn Chwarel y Penrhyn tua 1913.

Yn 1831 gwnaed i ffwrdd a’r dreth ar lechi, a chyfrannodd hyn at dwf cyflym yn y diwydiant, yn enwedig gan fod y dreth ar deils wedi parhau hyd 1833.^[27] Adeiladwyd Rheilffordd Ffestiniog rhwng 1833 a 1836, I gario llechi Blaenau Ffestiniog i borthladd Porthmadog. Roedd graddfa’r rheilffoedd yn golygu fod y wageni llechi yn medru mynd yr holl ffordd o’r Blaenau i’r porthladd trwy rym disgyrchiant yn unig. Teithiau ceffylau i lawr y lein mewn wagenni arbennig, I dynnu’r wagenni gwag yn ol i’r Blaenau. Bu adeiladu’r rheilffordd yn Gymorth mawr i dwf chwareli Ffestiniog. Cyn dyfodiad y rheilffordd, y drefn oedd cario’r llechi cyn belled a Maentwrog mewn certi, yna eu llwytho ar gychod a’u cario I lawr Afon Dwyryd i’r aber, lle trosglwyddid hwy i longau mwy.^[28] Bu twf pellach ym Mlaenau Ffestiniog pan gymerodd J. W. Greaves, oedd wedi bod yn rhedeg Chwarel y Foty ers 1833, les ar ddarn o dir rhwng y chwarel yma a’r briffordd o Ffestiniog i Fetws y Coed . Wedi blynyddoedd o gloddio, darganfu’r “Hen Wythien” yn 1846, a datblygodd yn Chwarel Llechwedd. ^[29] Yn 1842 dinistrwyd rhan fawr o ddinas Hamburg gan dan, a gwnaeth y galw am lechi i ail-adeiladu Yr Almaen yn farchnad bwysig, yn enwedig I lechi Ffestiniog.^[30]

[golygu] Mecaneiddio a thŵf y cynnyrch

Byddai’r wagenni llechi yn cael eu gollwng i lawr yr “inclen”, a’u pwysau yn codi’r wageni gweigion. Offer weindio yn Chwarel Dinorwig.

Yn 1843, Rheilffordd Padarn oedd y rheilffordd chwarel gyntaf I ddefnyddio ager, a gwnaed cario llechi ar y rheilffordd ym hytrach na mewn llongau yn haws pan agorodd y ‘’[London and North Western Railway’’ reilffyrdd i gysylltu Porth Penrhyn a’r Felinheli a’r brif reilffordd yn 1852.^[31] Agorodd Rheilffordd Corris fel tramffordd yn 1859, yn cysylltu chwareli Corris ac Aberllefenni a sawl cei bychan ar aber Afon Dyfi.^[32] Trodd Rheilffordd Ffestiniog yn reilffordd stem yn 1863, ac agorwyd Rheilffordd Talyllyn yn 1866 i gario llechi o Chwarel Bryneglwys uwchben Abergynolwyn. Tyfodd Bryneglwys i fod yn un o chwareli mwyaf canolbarth Cymru, yn cyflogi 300 o ddynion a chynhyrchu 30% o gynnyrch ardal Corris district.^[33] Agorwyd Rheilffordd Aberteifi yn 1873, yn rhannol i gludo llechi, a thyfodd Chwarel y Glog yn Sir Benfro I dyfu I gyflogi 80 o weithwyr. ^[34]

Yn raddol, mecanyddwyd y rhan fwyaf o agweddau ar y diwydiant, yn arbennig ym Mlaenau Ffestiniog lle roedd y llechfaen Ordoficaidd yn haws I’w weithio a pheiriant na’r llechfaen Gambriaidd ymhellach I’r gogledd. Datblygodd y felin lechi rhwng 1840 a 1860, gyda phwer o un siafft hir yn rhedeg ar hyd yr adeilad, gan gyfuno nifer o brosesau dan un to.^[35]

[golygu] Chwarelwyr

Roedd sawl math o weithiwr yn y chwareli. Y chwarelwyr go-iawn oedd y dynion a weithiai’r graig mewn criwiau o dri, pedwar, chwech neu wyth. Byddai criw o bedwar fel rheol yn cynnwys dau "greigiwr" oedd yn ffrwydro’r graig I gynhyrchu blociau, “holltwr” oedd yn defnyddio cyn a morthwyl i hollti’r bloc yn llechi a “dresser”. Ffurfiai’r chwarelwyr hyn tua 50% o’r gweithwyr yn y chwarel. ".^[36] Ymhlith y gweddill roedd rybelwyr, fel rheol bechgyn yn dysgu’r grefft, oedd yn crwydro o amgylch y ponciau yn cynnig cymorth I’r criwiau. Weithiau byddai criw yn rhoi bloc o lechfaen I rybelwr I’w hollti. Gweithiau eraill, mewn criwiau o dri fel rheol, i gael gwared o graig nad oedd yn addas ar gyfer llechi neu i gael gwared o’r sbwriel llechfaen ac adeiladu’r tomennydd sy’n nodwedd mor amlwg o ardaloedd y chwareli. ^[37] Gallai cynhyrchu un dunnell o lechi gynhyrchu hyd at 30 tunnell o sbwriel.

Barics Mon yn Chwarel Dinorwig. Byddai chwarelwyr o Fôn yn codi am dri o'r gloch ar fore Llun i gerdded i'r fferi, aros yn y barics yn ystod yr wythnos a dychwelyd adref ar brynhawn Sadwrn.

Tra telid y gweithwyr oedd yn symud y sbwriel wrth y dunnell o graig a symudid ganddynt, telid y chwarelwyr eu hunain mewn dull mwy cynhleth. Roedd rhan o’r tal yn dibynnu ar y nifer o lechi a gynhyrchid gan y criw, ond gallai hyn amrywio’n fawr yn ôl natur y graig yn y darn o’r chwarel lle roeddynt yn gweithio. Oherwydd hyn, telid swm ychwanegol iddynt am bob gwerth punt o lechi a gynhyrchid. Byddai "Bargen" yn cael ei gosod gan y “steward gosod”, fyddai’n cytuno pris gyda’r criw ar gyfer darn arbennig o graig. Os oedd y graig yn yn fargen yn wael, byddai’r tal ychwanegol yn fwy.^[38] Y dydd Llun cyntaf yn y mis oedd “diwrnod gosod bargen”, pan wneid y cytundebau hyn. Roedd yn rhaid i’r dynion dalu am eu rhaffau a chadwynau, am eu hoffer ac am wasanaethau megis hogi a thrwsio. Telid arian ymlaen llaw bob wythnos, ac yna ar "ddiwrnod y pae mawr" telid y gweddill o’r hyn oedd yn ddyledus i’r chwarelwyr. Os oedd y graig wedi bod yn waeth na’r disgwyl, efallai mai’r chwarelwyr fyddai’r dyledwyr ar y diwrnod hwnnw Parhaodd y system hyd ar ôl yr Ail Ryfel Byd.^[39]

Oherwydd y drefn yma, tueddai’r chwarelwyr i’w gweld eu hunain fel contractwyr annibynnol yn hyrach na gweithwyr cyflogedig, a dim ond yn araf y datblygodd undebau llafur. Serch hynny, yr oedd nifer o achosion anghydfod, gan gynnwys annhegwch wrth osod bargen a dadleuon ynglyn a chael dyddiau i ffwrdd o’r gwaith. Ffurfiwyd Undeb Chwarelwyr Gogledd Cymru yn 1874, a’r un flwyddyn bu anghydfod diwydiannol yn Chwarel Dinorwig ac yna yn Chwarel y Penrhyn. Daeth y rhain i ben mewn buddugoliaeth I’r gweithwyr, ac erbyn mis Mai 1878, roedd gan yr undeb 8,368 o aelodau.^[40] Nododd W.J. Parry yn 1885:

"Y cyfnod mwyaf gwasaidd – y cyfnod mwyaf llygredig – y cyfnod mwyaf gwasgedig yn Chwareli Arfon, oedd y chwarter canrif a derfynodd gyda ‘’Lock Out’’ a ‘’Strike’’ 1874. Yn y cyfnod yma bu to o oruchwylwyr yn teyrnasu a gwialen haearn yn rhai o Chwareli Arfon, ac yr oeddynt yn farn ar y wlad. Yr oedd llwgrwobrwyau, a ffafrau, a lladradau, fel cancr yn bwyta nerth bron bob gwaith. Yr oedd pob dyn gonest, anibynol, yn gorfod dioddef. ""^[41]

[golygu] Anghydfod diwydiannol a dirywiad (1879 - 1938)

[golygu] Anghydfod yn y Penrhyn

Chwarel y Penrhyn oedd y fwyaf yng Nghymru. Gyda Chwarel Dinorwig roedd fel rheol yn cynhyrchu yr un faint o lechi a phob chwarel arall yng Nghymru gyda’I gilydd.

Yn 1879 daeth cyfnod o ugain mlynedd o dwf I ben, ac effeithiwyd ar y diwydiant llechi gan ddirwasgiad a barhaodd hyd y 1890au.^[42] Ymateb y rheolwyr oedd tynhau’r rheolau a’i gwneud yn anoddach i’r gweithwyr gymeryd diwrnodau o wyliau. Gwaethygid y berthynas rhwng y ddwy ochr gan wahaniaethau mewn iaith, crefydd a gwleidyddiaeth. Roedd y rhan fwyaf o’r perchenogion a’r prif reolwyr yn Saeson neu’n Gymry Seisnigedig, yn Anglicaniaid mewn crefydd ac yn Doriaid yn wleidyddol, tra’r oedd y chwarelwyr yn Gymraeg eu hiaith, a’r rhan fwyaf yn Anghydffurfwyr ac yn gefnogwyr y blaid Ryddfrydol. Fel rheol roedd rhaid defnyddio cyfieithwyr pan oedd y ddwy ochr yn negodi. ^[43] Yn Hydref 1885, bu anghydfod yn Chwarel Dinorwig ynglŷn â lleihau gwyliau, a arweiniodd at gloi’r gweithwyr vallan hyd Chwefror 1886.^[44] Yn 1885 daeth George Sholto Gordon Douglas-Pennant yn feistr Chwarel y Penrhyn yn lle ei dad, Edward Gordon Douglas-Pennant, ac yn 1886 penododd ef E. A. Young yn brif reolwr.^[45] Gwaethygodd y berthynas a’r gweithwyr, ac ym mis Medi 1896 ataliwyd 57 aelod o bwyllgor yr undeb ac 17 gweithiwr arall o’r gwaith. Y canlyniad oedd streic a barhaodd am unarddeg mis. Yn Awst 1897 dychwelodd y chwarelwyr I’r gwaith, fwy neu lai ar delerau Barwn Penrhyn. ^[46]

Bu gwelliant yn y farchnad lechi yn 1892, a bu cyfnod o dŵf yn y diwydiant. Roedd hyn yn arbennig o wir ym Mlaenau Ffestiniog a Dyffryn Nantlle, lle tyfodd gweithlu Chwarel Penyrorsedd I 450.^[47] Yn 1898 roedd cynnyrch llechi Cymru dros hanner miliwn o dunelli a 17,000 o ddynion yn gweithio yn y diwydiant. ^[48] Yn Chwarel y Penrhyn, fodd bynnag, dechreuodd anghydfod eto ^[49] ar 22 Tachwedd 1900, a pharhaodd am dair blynedd. Roedd achosion yr anghydfod yn gymhleth, ond roeddynt yn cynnwys ymestyniad yn yr arfer o gontractio rhannau o’r chwarel i gontractwyr annibynnol. Byddai’r chwarelwyr wedyn, yn lle cytuno eu bargeinion, yn gweithio am gyflog i’r contractwyr hyn.^[50] Nid oedd cronfa’r undeb ar gyfer tal streic yn ddigonol, a bu caledi mawr ymhlith y 2,800 gweithiwr a’u teuluoedd. Ail-agorodd Barwn Penrhyn y chwarel ym mis Mehefin 1901, a dychwelodd tua 500 o ddynion i’r gwaith, i’w galw’n "fradwyr" gan y gweddill. Yn y diwedd bu raid i’r chwarelwyr ddychwelyd i’r gwaith ym mis Tachwedd 1903, ar delerau Barwn Penrhyn. Ni ail-gyflogwyd llawer o’r gweithwyr oedd wedi bod yn amlwg yn yr undeb. Gadawodd yr anghydfod chwerwedd hirhoedlog yn ardal Bethesda.^[51]

[golygu] Lleihad yn y cynnyrch

Bu prinder llechi am gyfnod oherwydd nas oedd cynnyrch o’r Penrhyn, a chadwodd hyn y prisiau’n uchel, ond o ganlyniad bu tŵf mewn mewnforio llechi. Cynyddodd y llechi a allforiai Ffrainc i’r Deyrnas Unedig o 40,000 tunnell yn 1898 i 105,000 tunnell yn 1902.^[52] O 1903 ymlaen bu dirwasgaid yn y diwydiant llechi, ac o ganlyniad gostyngwyd cyflogau a chollwyd swyddi. Yr oedd technoleg newydd wedi gostwng pris cynhyrchu teils, gan eu gwneud yn fwy cystadleuol. ^[53] Caewyd wyth chwarel yn Ffestiniog rhwng 1908 a 1913, a chollodd 350 eu swyddi yn yr Oakley yn 1909.^[54] Yn ôl R. Merfyn Jones:

"The effects of this depression on the quarrying districts were deep and painful. Unemployment and emigration became constant features of the slate communities; distress was widespread. In the quarries there was short-time working, closures and reductions in earnings. Between 1906 and 1913 the number of men at work in the quarries of the Ffestiniog district shrank by 28 per cent, in Dyffryn Nantlle the number at work fell even more dramatically by 38 per cent."^[55]

Roedd effaith y Rhyfel Byd Cyntaf ar y diwydiant yn andwyol. Yn enwedig yn ardal Blaenau Ffestiniog, lle roedd allforion I’r Almaen yn arbennig o bwysig. Caewyd Chwarel y Cilgwyn, yr hynaf yng Nghymru, yn 1914, er iddi ail-agor yn ddiweddarach. Yn 1917, ni chafodd y diwydiant llechi ei gydnabod fel diwydiant hanfodol, a chaewyd nifer o chwareli am weddill y rhyfel.^[56] Daeth rhywfaint o dŵf yn sgîl y galw am dai newydd ar ôl y rhyfel, ac yn chwareli Blaenau Ffestiniog roedd y cynnyrch bron yn ôl i lefel 1913 erbyn 1927. Ymhobman arall, fodd bynnag, roedd y cynnyrch yn parhau’n llawer is na chyn y rhyfel. ^[57] Bu gostyngiad arall yn y cynnyrch yn ystod Dirwasgiad Mawr y 1930au, gydag lleihad arbennig mewn allforion. ^[58]

O droad y ganrif, gwnaeth y chwareli ddefnydd cynyddol o beiriannau, gyda thrydan yn cymeryd lle ager a dŵr fel ffynhonnell pwer. Agorodd Chwarel y Llechwedd orsaf drydan yn 1891, ac yn 1906, agorwyd gorsaf trydan dŵr yng Nghwm Dyli, ar lechweddau isaf Yr Wyddfa, oedd yn cyflenwi trydan i amryw o’r chwareli mwyaf. ^[59] Roedd defnyddio llif drydan ac offer arall yn lleihau’r gwaith caled wrth drin y graig, ond roedd hefyd yn cynhyrchu llawer mwy o lwch na’r hen ddulliau, gan arwain at gynnydd mewn silicosis ymysg y gweithwyr.^[60] Roedd y gwaith yn beryglus fel arall hefyd, gyda ffrwydro’r graig yn gyfrifol am lawer o ddamweiniau. Yn ôl ymchwiliad gan y llywodraeth yn 1893, roedd y cyfradd farwolaethau gweithwyr yn y cloddfeydd llechi tanddaearol yn 3.23 y fil, yn uwch nag yn y pyllau glo.^[61]

[golygu] Diwedd cynhyrchu ar raddfa fawr (1939 - 2005)

Blaenau Ffestiniog o’r Moelwyn Bach, yn dangos y tomenydd llechi o amgylch y dref.

Yn ystod yr Ail Ryfel Byd 1939 – 1945 bu gostyngiad mawr yn y fasnach lechi. Defnyddiwyd rhan o Chwarel Manod (Cwt-y-Bugail) ym Mlaenau Ffestiniog i storio trysorau celf o’r Oriel Genedlaethol, Llundain ac Oriel Tate. Gostyngodd y nifer o ddynion a gyflogid yn y diwydiant llechi yng Ngogledd Cymru o 7,589 yn 1939 i 3,520 erbyn diwedd y rhyfel.^[62] Yn 1945, roedd y cynnyrch wedi gostwng i 70,000 tunnell y flwyddyn, gyda llai na 20 chwarel ar agor o’i gymharu a 40 cyn y rhyfel.^[63] Dioddefodd Dyffryn Nantlle yn arbennig, gyda nifer y chwarelwyr yn y dyffryn yn gostwng o 1,000 yn 1937 i 350 erbyn diwedd y rhyfel. ^[64] Roedd y galw am lechi yn gostwng oherwydd defnydd teils ar doeau a mewnforio llechi rhatach o wledydd fel Portiwgal, Ffrainc a’r Eidal. Ar ôl diwedd y rhyfel, bu rhyfaint o alw am lechi i atgyweirio adeliadau oedd wedi eu bomio, ond gwaharddwyd defnyddio llechi ar adeiladau newydd, helaw llechi o’r maint lleiaf. Gwnaed i ffwrdd a’r gwaharddiad yma yn 1949.^[65]

Gostyngodd cynnyrch llechi Cymru o 54,000 tunnell yn 1958 i 22,000 tunnell yn 1970.^[66] Caeodd Chwarel Diffwys ym Mlaenau Ffestiniog yn 1955 wedi cynhyrchu llechi am bron ddwy ganrif.^[67] Caewyd chwareli Foty a Bowydd gerllaw yn 1963. Yn 1969, caewyd Chwarel Dinorwig, a chiollodd dros 300 o chwarelwyr eu swyddi. Y flwyddyn wedyn caewyd Chwarel Dorothea yn Nyffryn Nantlle, a chyhoeddwyd bod Chwarel Braichgoch ger Corrisyn cau. Caewyd Chwarel yr Oakeley ym Mlaenau Ffestiniog yn 1971, ond ail-agorwyd hi gan gwmni arall yn nes ymlaen.^[68] Erbyn 1972, roedd y nifer o ddynion a gyflogid yn y diwydiant llechi yng Ngogledd Cymru wedi gostwng dan 1,000.^[69]Ychydig iawn o waith arall oedd ar gael yn yr ardaloedd llechi, a chanlyniad cau’r chwareli oedd lefel uchel o ddiweithdra a gostyngiad cyn y boblogaeth wrth i bobl ieuanc symud o’r ardal i chwilio am waith. Yn 1979, wedi brwydr hir, cytunodd y llywodraeth fod silicosis yn glefyd diwydiannol a bod iawndal yn ddyledus i’r dioddefwyr. ^[70] Bu cynnydd yn y galw am lechi yn y 1980au, ac er bod hyn yn rhy hwyr i lawer o’r chwareli roedd chwareli Oakeley, Llechwedd a Cwt-y-Bugail yn y Blaenau yn dal i weithio. Chwarel y Penrhyn oedd yn gyfrifol am gynhyrchu y rhan fwyaf o’r llechi, a bu mecanyddu pellach yno, yn cynnwys defnyddio laser gyda chymorth cyfrifiadur i lifio’r blociau llechi.^[71]

[golygu] Diwydiant llechi Cymru heddiw

Amgueddfa Llechi Cymru, yn rhai o hen adeiladau Chwarel Dinorwig.

Erbyn hyn mae rhan o Chwarel Dinorwig o fewn Parc Gwledig Padarn, tra mae’r rhan arall yn cael ei ddefnyddio ar gyfer Gorsaf Bwer Dinorwig sydd o dan yr hen chwarel. Trowyd hen weithfeydd y chwarel yn Amgueddfa Llechi Cymru, gyda arddangosfeydd yn cynnwys hen dai chwarelwyr o Danygrisiau ger Blaenau Ffestiniog.

Ym Mlaenau Ffestiniog, trowyd Chwarel y Llechwedd yn atyniad i ymwelwyr.^[72] Gall yr ymwelwyr deithio ar dramffordd y chwarelwyr neu fynd i lawr i’r rhan isaf o’r cloddfeydd ar hyd rheilffordd ffwnicwlar, i ddysgu sut yr oedd y llechi’n cael eu cynhyrchu ac am fywydau y chwarelwyr. Y rheilffordd yma yw’r rheilffordd serthaf sy’n cario teithwyr ym Mhrydain, gyda graddfa o 1:1.8 neu 30°. Yn y siamberi a adawyd wrth gynhyrchu llechi, sefnyddir sain a golau i roi hanes y diwydiant..^[73] Trowyd Chwarel Braichgoch ger Corris yn atyniad i ymwelwyr dan yr enw “Labyrinth y Brenin Arthur”. Yma mae ymwelwyr yn teithio mewn cwch ar hyd afon danddaearol, yna’n cerdded trwy’r siamberi i weld cyflwyniad clyweledol o hanesion am y Brenin Arthur a chwedlau o’r Mabinogion a hanes Taliesin.^[74] Mae Chwarel Llwyngwern ger Machynlleth yn awr yn gartref y Ganolfan Dechnoleg Amgen. Ail-agorwyd nifer o’r rheilffyrdd fyddai’n arfer cario’r llechi i’r porthladdoedd fel atyniadau twristaidd, er enghraifft Rheilffordd Ffestiniog a Rheilffordd Talyllyn.^[75]

Chwarel y Penrhyn yw’r mwyaf o’r chwareli sy’n parhau i gynhyrchu llechi. Er fod y cynnyrch yn llawer llai na pan oedd y diwydiant yn ei anterth, roedd y chwarel yma’n gyfrifol am bron 50% o gynnyrch llechi y Deyrnas Unedig yn 1995.^[76] Mae’r chwarel yn awr yn eiddo Alfred McAlpine PLC, sydd hefyd yn berchen chwareli yr Oakeley a Cwt y Bugail ym Mlaenau Ffestiniog a Chwarel Penyrorsedd yn Nyffryn Nantlle. Mae yr Oakeley hefyd wedi dechrau ailgylchu gwastraff llechi, a disgwylir medru cynyddu’r gweithgarwch yma os gellir cael cytundeb i ddefnyddio Rheilffordd Dyffryn Conwy i gario’r cynnyrch i’r arfordir. Mae cwmni Greaves yn cynhyrchu llechi a chynnyrch llechfaen arall yn y Llechwedd, ac mae gwaith hefyd yn parhau yn Chwarel y Berwyn ger Llangollen.

Ym mis Mawrth 2007 cyhoeddodd Alfred McAlpine fod chwarel Cwt y Bugail ym Mlaenau Ffestiniog i gael ei chau, fel rhan o gynllun fyddai’n golygu colli 175 o swyddi allan o tua 400 yng ngogledd Cymru.

[golygu] Dylanwad diwylliannol

Rhoi’r arwydd ar gyfer tanio yn Chwarel y Penrhyn tua 1913.

Roedd y diwydiant llechi yng Nghymru yn ddiwydiant Cymraeg ei iaith. O’r ardaloedd cyfagos y daeth y rhan fwyaf o’r gweithwyr, ac ychydig iawn o fewnfudo fu o’r tu allan i Gymru. Cafodd y diwydiant gryn effaith ar ddiwylliant yr ardaloedd llechi ac ar ddiwylliant Cymru gyfan. Roedd y caban, ller byddai’r chwarelwyr yn ymgynull amser cinio, yn fangre trafodaethau ar bob math ar bynciau, ac yn aml byddai’r rhain yn cael eu cofnodi’n ffurfiol.. Mae cofnodion trafodaethau un caban yn Chwarel Llechwedd, Blaenau Ffestiniog, am 1908-10 yn cofnodi trafodaethau ar ddatgysylltu’r eglwys a nifer o bynciau gwleidyddol eraill..^[77]Cynhelid Eisteddfodau, cyfansoddid barddoniaeth a’i drafod, ac roedd gan y rhan fwyaf o’r chwareli eu band eu hunain, gyda band yr Oakley yn arbennig o enwog. Yn ôl Burn, mae tua hanner cant o ddynion yn y ‘’Bywgraffiadur Cymreig’’ a dechreuodd eu gyrfa fel chwarelwyr. ^[78]

Mae nifer o lenorion Cymraeg wedi defnyddio bywydau’r chwarelwyr fel deunydd, er enghraifft nofelau T. Rowland Hughes. Y streic fawr yn Chwarel y Penrhyn yw cefndir Chwalfa, tra mae Y cychwyn, yn rhoi disgrifiad co brentisiaeth chwearelwr ieuanc. Mae nifer o nofelau Kate Roberts, merch chwarelwr, yn rhoi darlun o’r ardal o amgylch Rhosgadfan, lle roedd y diwydiant ar raddfa lai a llawer o’r chwarelwyr yn amaethu ar raddfa fechan hefyd. Yn ei nofel Traed mewn cyffion (1936) ceir darlun byw o ymdrechion teulu chwarelwr yn y cyfnod rhwng 1880 a 1914. Y Chwarelwr, a gynhyrchwyd yn 1935, oedd y ffilm gyntaf yn Gymraeg; mae’n dangos gwahanol agweddau ar fywyd chwarelwr ym Mlaenau Ffestiniog.^[79]

[golygu] Nodiadau

[golygu] Llyfryddiaeth

• Burn, Michael. 1972. The age of slate. Quarry Tours Ltd., Blaenau Ffestiniog.
• Holmes, Alan. 1986. Slates from Abergynolwyn : the story of Bryneglwys Slate Quarry Gwasanaeth Archifau Gwynedd. ISBN 0-901337-42-0
• Hughes, Emrys & Aled Eames. 1975. Porthmadog ships. Gwasanaeth Archifau Gwynedd.
• Jones, Gwynfor Pierce & Alun John Richards. 2004. Cwm Gwyrfai : the quarries of the North Wales narrow gauge and the Welsh Highland railways. Gwasg Carreg Gwalch. ISBN 0-86381-897-8
• Jones, R. Merfyn. 1981. The North Wales quarrymen, 1874-1922 Studies in Welsh history 4. Gwasg Prifysgol Cymru. ISBN 0-7083-0776-0
• Lewis, M.J.T. & M.C. Williams. 1987. Pioneers of Ffestiniog slate. Canolfan Astudio Parc Cenedlaethol Eryri, Plas Tan y Bwlch. ISBN 0-9512373-1-4
• Lindsay, Jean. 1974. A history of the North Wales slate industry. David and Charles. ISBN 0-7153-6264-X
• Parry, W.J. 1897. Chwareli a chwarelwyr. Cwmni'r Wasg Genedlaethol Gymreig.
• Pritchard, D. Dylan. 1946. The slate industry of north Wales: statement of the case for a plan. Gwasg Gee.
• Richards, Alun John. 1994. Slate Quarrying at Corris. Gwasg Carreg Gwalch. ISBN 0-86381-279-1
• Richards, Alun John. 1995. Slate quarrying in Wales Gwasg Carreg Gwalch. ISBN 0-86381-319-4
• Richards, Alun John. 1998. The slate quarries of Pembrokeshire Gwasg Carreg Gwalch. ISBN 0-86381-484-0
• Richards, Alun John. 1999. The slate regions of north and mid Wales and their railways Gwasg Carreg Gwalch. ISBN 0-86381-552-9
• Williams, Merfyn. 1991. The slate industry. Shire Publications. ISBN 0-7478-0124-X