Rússneska

Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu

Rússneska (rússneska: русский язык, russkiy yazyk, hlusta .) er víðtalaðasta tungumál í Evrasíu og víðtalaðasta slavneska tungumálið. Það er einkum talað í Rússlandi en er einnig mikið notað, bæði sem samskiptamál og móðurmál, í öðrum fyrrverandi ríkjum Sovétríkjanna t.d. Eistlandi, Lettlandi, Litháen, Úkraínu og Kasakstan.

Rússneska er rituð með afbrigði af kýrillísku letri. Hún er ein þriggja mála sem nú eru notuð sem teljast til austur-slavnesku málagreinarinnar, hin tvö er úkraíniska og hvítrússneska. Elstu heimildir ritaðar á austur-slavnesku málum eru frá 10. öld. Rússneskan hefur gegnum aldirnar orðið fyrir miklum áhrifum frá kirkjuslavnesku sem telst til suður-slavneskra mála, bæði hvað varðar orðaforða og málfræði. Þar að auki er í málinu gífurlegt magn tökuorða úr frönsku og þýsku yfir hugtök í stjórnmálum, vísindum og tækni.

[breyta] Greining

Rússneska er slavneskt mál innan indó-evrópsku málaættarinnar. Sem talmál er hún náskyld ukraínisku og hvítrússnesku auk búlgörsku.

Grundvallar orðaforði, orðmyndunarreglur auk annarrar málfræði og ekki síst bókmenntahefðin hefur orðið fyrir miklum áhrifum frá kirkjuslavnesku. Kirkjuslavneska sem er enn notuð sem helgimál rússnesku rétttrúnaðarkirkjunnar er, ólíkt rússnesku, suður-slavneskt mál. Mörg orð í nútíma rússnesku ritmáli eru líkari nútíma búlgörsku en úkraínísku eða hvítrússnesku. Austur-slavneski orðaforðinn hefur þó oft varðveist í talmáli í ýmsum rússneskum mállýskum.

[breyta] Útbreiðsla

Rússneska er opinbert mál í Rússlandi og eitt af opinberum málum í Kasakstan, Kirgistan og Hvíta-Rússlandi. Hún er ein af sex opinberun málum sem notuð eru í Sameinuðu þjóðunum.

Rússneska er aðallega töluð í Rússlandi sjálfu en er einnig mikið notað í þeim löndum sem áður voru hluti af Sovétríkjunum. Fram að 1917 var rússneska eina opinbera málið í Rússneska keisaradæminu (að undanteknu Stórfurstadæminu Finnland). Á sovéska tímabilinu var opinber stefna að öll mál væru jafnrétthá en í raun var rússneska hið opinbera mál og það mál sem notað var í öllu opinberu lífi. Eftir upplausn Sovét 1991 hafa nánast öll hin nýfrjálsu ríki lagt mikið kapp á að styrkja hvert sína þjóðartungu á kostnað rússneskunnar.

Í Lettlandi, þar sem meira en þriðjungur íbúa hafa rússnesku að móðurmáli, hefur staða málsins verið mjög umdeild. Stærsti hluti þeirra rússneskumælandi fluttu frá Rússlandi til landsins þegar það var undir hæl Sovétríkjanna og eiga margir Lettar erfitt með að sætta sig við að þeir séu fullgildir íbúar landsins. Sama er í Eistlandi þar sem un fjórðungur íbúa er rússneskumælandi.

Í þeim Austur-Evrópulöndum sem voru aðildarlönd að Varsjárbandalaginu var rússneska skyldunám í öllum skólum. Eftir upplausn sovétveldisins hefur hlutverk rússnesku sem samskiptamál í þessum löndum minnkað mjög og má segja að enska hafi algjörlega yfirtekið það hlutverk hjá yngra fólki.

[breyta] Mállýskur

Mállýskumunur hefur verið mjög mikill í rússnesku þó að munur á milli mállýskna hafi minkað mikið á 20. öld. Mállýskumunur er bæði hvað varðar framburð, orðaforða og málfræði. Sú rússneska sem notuð er opinberlega og kennd í skólum byggist á mállýsku Moskvusvæðisins.

[breyta] Stafagerð

Rússneska er rituð með afbrigði á kýrillísku letri með 33 bókstöfum.

Kýrillískur bókstafur	Akademísk umritun	Nálgun með íslensku stafrófi	Framburðarábending
А а	a	a
Б б	b	b
В в	v	v
Г г	g	g
Д д	d	d
Е е	je, e	é, e
Ё ё	jo, o	jo, o	(eins og o í boð)
Ж ж	ž	zj	(raddað sje-hljóð)
З з	z	z	(raddað s-hljóð)
И и	i	í
Й й	j	j
К к	k	k	(ófráblásið)
Л л	l	l
М м	m	m
Н н	n	n
О о	o	o
П п	p	p	(ófráblásið)
Р р	r	r
С с	s	s
Т т	t	t	(ófráblásið)
У у	u	ú	(eins og ú í bú)
Ф ф	f	f
Х х	ch/kh	ch	(líkt þýsku ch; dauft ach-hljóð)
Ц ц	c	ts
Ч ч	č	tj, tsj
Ш ш	š	sj
Щ щ	šč	sjtj	(langt, mjúkt tje-hljóð)
Ъ ъ			(sýnir harðan framburð af samhljóðanum á undan)
Ы ы	y	i	(hart i-hljóð)
Ь ь	' eða j	j	(sýnir mjúkan framburð af samhljóðanum á undan)
Э э	e	e	(samsvarar dönsku æ)
Ю ю	ju	jú
Я я	ja	ja