Pluto (Dwargplanet)
From Wikipedia
(134340) Pluto is en Dwargplanet un de bekannt’ste Himmelskörper vun den Kuipergördel. He is wat lütter as use Maand un dreiht sik up en elliptische Bahn üm de Sünn. 1930 is he entdeckt worrn. Bit to de Niegfaten vun dat Woort Planet 2006 dör de Internatschoonale Astronoomsche Union (IAU) seggen se vun em dat he de negente Planet vun’t Sünnsystem un am wietesten weg vun de Sünn weer.
Pluto hett sien Naam vun den römschen Gott vun de Ünnerwelt Pluto kregen. Düssen Naam hett een ölben Johr oolt Deern (Venetia Burney) ut Oxford vörslahn.
Inholtsverteken |
[Ännern] Ümloopbahn
In’n Vergliek to de annern Planeten in dat Sünnsystem is de Exzentrizität mit 0,2444 bi Pluto düdlich gröter. Dat heet, de Afstand von von de Sünn kann bit to 24,44 % gröter wesen as de middlere Bahnradius. Dat Aphel – dat is de Oort, de an’n wietsten weg is – liggt bi 48,826 AE un dat Perihel – dat is de Oort an dichsten blang an – is 29,646 AE. Dat weer all jümmer en beten komisch, wieldat dat Perihel dichter an de Sünn liggt as de Bahn von den Neptun.
Dat letzte mal, dat Pluto nöger an de Sünn weer as de Neptun weer von’n 7. Februar 1979 bit to’n 11. Februar 1999. Sien Perihel hett Pluto 1989 dörlopen un in dat Johr 2113 warrt he denn wedder in sien Aphel stahn. Dor kummt bi em blots noch de 2430. Deel von dat Sünnlicht an, wat op de Eer ankummt. Wenn een von dor ut de Sünn ankieken deit, weer se von’n Dörmeter her schienbar 1/50 von dat, wat wi op de Eer kennt. Dat weerd denn mehr as en Steern utsehen,man en bannig hellen Steern, de 164 mal heller lücht as de Vullmaand op de Eer.
Opfallig is, dat Pluto tweemal üm de Sünn löpt in de Tiet, in de Neptun dreemal rümlöpt. Dat warrt as 3:2-Bahnresonanz betekend un is ok bi annere Himmelskörpers all faststellt worrn.
Wegen sien lütte Grött, de bannig grote Exzentrizität un ok de starke Neegen von 17° gegen de Ekliptik hett man lange Tiet dacht, Pluto weer fröher en Maand von Neptun wesen, de utneiht is. Aver denn hett man noch en Reeg Asteroiden funnen, de ähnlich weern. Man hett toeerst glöövt, dat de grote Triton von Neptun infungen woorn weer un dorbi dat ursprünglich Maandsystem von den Planeten stöört worrn is. So harr man sik de grote Exzentrizität von den Maand Nereid verklort un meen, dat Pluto dorbi ut dat System ruttweelt worrn is. Vör dat Infangen von Triton snackt sien trüchlöpig Ümloopsinn.
Dör dat Opdecken von all de transneptuunschen Objekten an’n Rand von dat Sünnsystem, weer denn aver düdlich, dat Pluto man een von de gröttsten, wenigstens aver de hellste Himmelskörper in den Kuipergördel is, wat sik as en konzentreert Anhüpen von enige Dusend Asteroiden un Kometenkarns rutstellt hett, de as en Schiev achter de Neptunbahn liggt. Man glöövt nu, dat Triton ok to disse Objekten höhrt hett, bevör he infungen weer.
Von de Kuipergördelobjekten hebbt veele jüst de lieke 3:2-Bahnresonanz mit Neptun as de Pluto. Dorüm warrt disse Himmelkörpers ok Plutinos nöömt. De schient in disse Bahnresonanz ok irgendwie infungen to wesen dör den Gasriesen Neptun. De Himmelsmechanik wiest, dat de tyypschen bannig exzentrischen Ümloopbahnen över Johrmillionen Bestand hebbt.
[Ännern] Physikaalsch Egenschoppen
[Ännern] Rotatschoon
Pluto hett en Rotatschoonsass, de üm 122,52° gegen de Ümloopbahn neegt is, dorüm is de Rotatschoon trüchlöpig, d.h. gegen den Dreihsinn von den Ümloop üm de Sünn. Vör een vulle Rotatschoon brukt Pluto 6,387 Daag. De Negen von de Ass is noch gröter as bi Uranus, man in’n Ünnerscheed to de Venus un to’n Uranus is hier de Grund teemlich apenkünnig, as ok för de teemlich grote Rotatschoonsperiod, wiel de Egendreih von den Dwargplaneten dör de Tiedenkräft an den Ümloop von sien groten Maand Charon bunnen is. De beiden sünd bither dat eenzig Poor in dat Sünnsystem mit so en dubbelt bunnen Rotatschoon.
[Ännern] Opbo un Atmosphäär
Över Pluto is nich so veel bekannt as bi de mehrst annern Planeten, wiel noch keen Opnahmen von dichtbi maakt worrn sünd. Plutos Dörmeter is man blots 2.300 km. Dormit is he lütter as de söven gröttsten Maanden in dat Sünnsystem. Sien middlere Dicht is ungefäähr 2 g/cm³, worut en Tohopensetten von 70 % Steen un 30 % Wateries afleidt worrn is.
De Wetenschopplers gaht dorvon ut, dat Pluto den gröteren Neptun-Maand Triton baanig liek is. De hett en lieke Dicht un en bannig dünne Atmosphäär ut Stickstoff, hett ok en wat rötlich Klöör un wiest wohrschienlich ok Poolkappen op, wiel an’n Äquater düstere Rebeeten to finnen sünd. Sien Bavenflach wiest von all Himmelskörpers in dat Sünnsystem – mit Utnahm von de Eer – de grötsten Helligkeitsünnerscheeden op. Dorvon kommt t. B. ok de Ünnerscheeden in de Helligkeit, de bi Düstern dör sien groten Maand 1985 un 1990 meten woorn sünd.
De bavensten Schichten bestaht wohrschienlich ut röden Steen mit en hogen Iesandeel. Binnen in hett de Dwargplanet wohrschienlich en Iesmantel, de en Karn ut Steen ümgeven deit. Man geiht dorvon ut, dat de Karn 70 % von de gesamte Masse utmaakt.
Pluto hett en Atmosphäär, de sik ogenschienlich mehrstendeels ut Stickstoff un dorto ut en beten Methan un Kohlenstoffmonoxid tosamensett. Man se is so dünn, dat ehr Druck blots wenige Mikrobar groot is. De Annahm, dat de Atmosphäär utfreren deit, wenn Pluto ut dat Rebeet dichter an de Sünn wedder achter sik lett, künn bither nich nawiest warrn. Ut den Vergliek von spektroskoopsch Meten von 1988 un 2002 geiht an sik ehrer vör, dat sik de Gashüll sogar wat utdehnt hett.
In’n Juli 2005 sünd to’nn eersten mal de thermschen Utstöten von Pluto un Charon trennt vonenanner meten worrn. Dorbi hett sik wiest, dat de Bavenflach von Pluto mit -230 °C üm 10 °C köhler is, as dat bi en normal Strahlengliekgewicht wesen schüll. As Grund dorför wat de Utbillen von de Atmosphäär annahmen, de dör Sublimatschoon ut den fasten in den gasformig Tostand Küll freesett.
[Ännern] Maanden
Bit vundaag sünd vun Pluto dree Maanden bekannt. De gröttste dorvun is Charon, de al 1978 opdeckt woorn is un mit över 1200 km in’n Vergliek to’n Pluto sülvst teemlich groot is. De Gröötenproportschoon vun de beiden hett dorto föhrt, dat lange Tiet ok vun en „Dubbelplaneten snackt weer“. Pluto un Charon hebbt en dubbelt bunnen Rotatschoon.
De beiden anneren Maanden vun’n Pluto, Nix un Hydra, sünd veel lütter as Charon. Se meet in’n Dörmeter na’n Schätzen en beten wat mehr as 100 km. Opdeckt weern de beiden Maanden 2005 op Opnahmen vun dat Hubble Teleskop.
