Béla Bartók

Van Wikipedia

Béla Bartók (Nagyszentmiklós, 25 maart 1881 - New York, 26 september 1945) was een Hongaars componist en pianist. Bartok wordt algemeen beschouwd als een van de belangrijkste componisten van de twintigste eeuw. Bartók kreeg ook bekendheid door zijn uiterst nauwgezette transcripties van de Oost-Europese Volksmuziek in samenwerking met Zoltán Kodály en was daarmee een van de grondleggers van de etnomusicologie.

Bartók Béla werd geboren in Nagyszentmiklós het huidige Sânnicolau Mare in Roemenië. Al op jonge leeftijd gaf hij er blijk van een muzikaal talent te zijn. Op zijn negende schreef hij zijn eerste – kleine – composities voor piano, meest korte dansen. Zijn moeder stimuleerde zijn muzikale ontwikkeling en was zelfs bereid om te verhuizen, om ervoor te zorgen dat haar zoon les kon krijgen van de beste muziekleraren.

Bartók studeerde piano aan het conservatorium van Pozsony (Bratislava) en leerde zichzelf componeren door partituren te lezen. Later studeerde hij aan de muziekacademie in Boedapest. Nadat hij daar was afgestudeerd, werd Bartók concertpianist en – in 1907 – docent piano aan de eerder genoemde muziekacademie. In zijn vroege werken staat hij sterk onder invloed van werken van Hector Berlioz, Franz Liszt en Richard Strauss, componisten die hij zeer bewonderde.

In 1917 had Bartók, na aanvankelijke tegenslagen, zijn eerste succes met de uitvoering van zijn ballet De houten prins. Het stuk was aanvankelijk geweigerd door de vaste Hongaarse dirigenten van de Opera van Boedapest, maar een Italiaanse gastdirigent, Egisto Tango, durfde het aan. Tijdens de repetities was er bij de uitvoerenden veel weerstand tegen de muziek: zij vonden het 'onspeelbaar', maar de uitvoering werd een groot succes. Een jaar later had hij een soortgelijk succes met de opera Hertog Blauwbaards burcht. Daarna kreeg hij ook al snel internationale bekendheid en maakte vele concertreizen door Europa en Amerika.

Het Duitse Rijk beschouwde Bartoks muziek als "entarted" (ontaard) en verbood uitvoeringen van zijn werken. De politieke ontwikkelingen in Europa in de jaren '30 brachten Bartók er uiteindelijk toe in 1940 te emigreren naar Amerika. Daar heeft hij echter nooit echt kunnen aarden. In de Verenigde Staten werd Bartoks muziek niet gewaardeerd en aan en de transfer van royalties vanuit Europa kwam een einde, zodat de componist grote moeite had om in het levensonderhoud te voorzien. Voor de Columbia University transcribeerde Bartok vanaf maart 1941 enige tijd Servo-Kroatische volksliederen. Niettemin schreef Bartok in de Verenigde Staten één van zijn populairste werken, het Concert voor Orkest. In opdracht van Yehudi Menuhin schrijf hij een Sonate voor soloviool (1944). Bartók stierf in september 1945 aan leukemie. De auteursrechtenorganisatie ASCAP betaalde de ziekenhuiskosten en de uitvaartplechtigheid. Zijn laatste werk, het Altvioolconcert (1945), heeft hij niet meer kunnen voltooien. Van dit werk zijn alleen de volledige partij voor de altviool en enkele aanwijzingen voor de instrumentatie gereed gekomen. Het wordt nu meestal uitgevoerd zoals Bartóks leerling Tibor Serly het heeft "ingevuld" volgens zijn aantekeningen. Van het Derde pianoconcert voltooide Serly de orkestratie van de laatste 17 maten. Bartoks muziek werd tijdens het leven van de componist slechts in kleine kring gewaardeerd. Het publiek beschouwde zijn muziek, als het die al te horen kreeg, als atonaal, dissonant en zonder duidelijke melodiëen. Vrijwel direct na de dood van Bartok ontstond echter, gestimuleerd door het succes van het Concert voor Orkest en de promotie van Bartoks vioolwerken door Yehudi Menuhin, een grote belangstelling voor zijn werken. Bartok werd in korte tijd een wereldberoemd componist. Het Derde Pianoconcert (1945), de Muziek voor Snaarinstrumenten, Slagwerk en Celesta (1937), het Divertimento voor strijkorkest (1939), het Tweede Vioolconcert (1939), de ballet-pantomime De wonderbaarlijke mandarijn (1918/1919) en de zes strijkkwartetten zijn thans klassiek en worden veelvuldig uitgevoerd.

In veel van Bartóks muziek is zijn affiniteit met de volksmuziek van de Balkan terug te vinden, zowel in de melodieën als – vooral – in de ritmiek. In zijn Sonate voor twee piano's en slagwerk is de piano voor Bartók een slaginstrument. De muziek van Bartok is nooit atonaal. De componist beschouwde atonaliteit als wezensvreemd aan volksmuziek. In een aantal werken wordt echter atonaliteit dicht benaderd, zoals in het Derde strijkkwartet (1927) en de Eerste en Tweede Vioolsonate (1921). In de werken vanaf ongeveer 1934 wordt een volledige fusie van europese kunstmuziek en oosteuropese volksmuziek gerealiseerd. De composities worden vanaf medio jaren dertig melodischer, minder dissonant en minder ritmisch complex. Van bijzonder belang zijn de zes strijkkwartetten, die tot de muzikale hoogtepunten van de twintigste eeuw worden gerekend en de ontwikkeling van de componist weerspiegelen. Het Eerste kwartet is nog tamelijk traditioneel. In het Tweede strijkkwartet is reeds invloed van de volksmuziek hoorbaar. Het Derde kwartet (1927) en Vierde kwartet (1929) zijn de hoogtepunten in de reeks. In deze kwartetten worden dissonanten toegepast, exotische ritmen, ontleend aan de Balkanmuziek, en nieuwe speeltechnieken, zoals het glissando voor alle instrumenten, het gebruik van kwarttonen en het bekende Bartok-pizzicato. Van de zes strijkkwartetten ijn vele CD-opnamen gemaakt. De bekendste en meest gewaardeerde is die van het Emerson Kwartet.

In 1988 werd het stoffelijk overschot van Bartok overgebracht naar Hongarije en bijgezet op het Farkasreti-kerkhof te Boedapest.