Dertigjarige Oorlog

Van Wikipedia

Dertigjarige Oorlog

De Tweede Praagse Defenestratie, de directe aanleiding tot de Dertigjarige Oorlog

Datum	1618-1648
Locatie	Europa, voornamelijk in het Heilige Roomse Rijk
Resultaat	Vrede van Westfalen, Vrede van Osnabrück, Vrede van Münster

Strijdende partijen

Zweden

Bohemen

Denemarken-Noorwegen

Verenigde Nederlanden

Frankrijk

Schotland

Engeland

Saksen

Heilige Roomse Rijk

Spanje

Oostenrijk

Beieren

De Dertigjarige Oorlog duurde van 1618 tot 1648 en eindigde met de Vrede van Westfalen, de Vrede van Münster en de Vrede van Osnabrück. De dertigjarige oorlog geldt als een van de eerste moderne 'landoorlogen'. Zo kwam éénderde van de bevolking van het Heilige Roomse Rijk om het leven, en het land liep een grote achterstand in zijn ontwikkeling op.

[bewerk] Oorzaak en aanleiding

De oorzaak van de oorlog ligt op verschillende gebieden.

Allereerst de religieuze tegenstelling tussen de protestanten en de katholieken in Duitsland, waarbij Duitse Katholieke vorsten streden tegen Duitse protestantse vorsten. Andere oorzaken zijn meer politiek-constitutioneel van aard:

Het centralistisch beleid van de Habsburgse keizer tegenover het particularisme van de Duitse vorsten.
Frankrijk streed tegen de Spaanse en Duitse Habsburgers uit angst voor een Spaans-Habsburgs overwicht in Europa.
Habsburgers tegen de Nederlanden.
Zweden dat de protestanten steunde en zelf ook op veroveringstocht gaat.

Wat het allemaal nog verwarrender maakt is dat legergeneraals op eigen houtje gaan handelen en ook de Zwitsers met een leger door Duitsland trekken. Algehele chaos is het gevolg.

Frederik V van de Palts

De aanleiding tot de oorlog was de verkiezing van de zeer katholieke Ferdinand, aartshertog van Stiermarken, als koning van het toen nog grotendeels protestantse Bohemen. Bezorgd over hun religieuze vrijheid, kwam het tot ongeregeldheden, waarbij in mei 1618 twee katholieke adviseurs van de keizer Matthias uit de kasteelramen van de Praagse burcht werden gegooid (Tweede Praagse Defenestratie). Spoedig breidde het conflict zich uit tot groot-Bohemen: Bohemen, Silezië, de Lausitz en Moravië. De inwoners van Bohemen kozen de keurvorst van de Palts als hun vorst, waarna ook de vorst van Beieren zich in het conflict mengde. Op deze wijze breidde het conflict zich over heel Duitsland uit.

De Dertigjarige oorlog wordt in vier fasen verdeeld:

[bewerk] Boheemse periode (1618-1623)

De protestantse Boheemse adel ontzegt keizer Ferdinand II zijn rechten op de Boheemse troon. Frederik V van de Palts wordt aangeduid als nieuwe koning van Bohemen. Zijn schoonvader, de Engelse koning Jacobus I, had hem dit ontraden, maar zijn oom prins Maurits, had hem hiertoe aangemoedigd^[1], omdat die wist dat de protestant Frederik op de Boheemse troon onaanvaardbaar zou zijn voor de Habsburgers. Hij wilde de Spaanse Habsburgers, die de Duitse Habsburgers steunden, een extra probleem geven voor het geval dat het Twaalfjarig Bestand niet verlengd zou worden. Hij bood wel militaire en financiële steun aan zowel Frederik als aan de Duitse Protestantenbond. Er braken dan ook al spoedig vijandelijkheden uit. Tijdens de Slag op de Witte Berg in november 1620, waarbij zeker een achtste van de troepen Nederlands was of was betaald door de Nederlandse Republiek, werden de Boheemse opstandelingen verslagen door het keizerlijke leger. Ferdinand II zat weer stevig in het zadel. Frederik V nam de wijk naar zijn thuisbasis, de Palts.

Het strijdtoneel verplaatst zich nu naar de Palts. Frederik V wordt op eigen terrein verslagen door de keizerlijke troepen, aangevoerd door generaal Tilly. Zijn grondgebied wordt verbeurd verklaard en door Ferdinand II toevertrouwd aan diens bondgenoot Maximiliaan I van Beieren. Frederik vlucht naar Nederland en zal de geschiedenis ingaan als de Winterkoning, omdat hij slechts zo korte tijd over Bohemen regeerde.

Albrecht von Wallenstein

[bewerk] Deense periode (1623-1630)

De keurvorst van de Palts had steun gezocht bij zijn familie. Zijn neef, de Deense koning Christiaan IV wilde hem helpen. Hierdoor raakte Denemarken betrokken bij de Dertigjarige Oorlog. De hertog van Beieren, die eerder de Bohemen versloeg in de Slag bij de Witte Berg, wilde niet meer deelnemen aan dit conflict. In deze omstandigheden werd Ferdinand benaderd door Albrecht von Wallenstein. Toen de Deense koning Christiaan IV, werd verslagen bij de Slag bij Brunswijk verloren de Denen hun gebied in Jutland, Sleeswijk, Holstein, en verschillende plaatsen aan de Oostzee. Bij de Vrede van Lübeck kregen ze deze gebieden terug.

[bewerk] Zweedse periode (1630-1635)

De Zweedse periode gaat in als Gustaaf II Adolf van Zweden in 1630 de oorlog verklaart aan de Habsburgse monarchie en zijn troepen Duitsland binnenvallen.

Hij weet zich heimelijk geruggensteund door het katholieke Frankrijk van kardinaal Richelieu, dat de oorlog subsidieert, ook al is Zweden een protestantse mogendheid. Zo wil Richelieu de macht van de Habsburgers kortwieken.

Albrecht von Wallenstein, de succesvolle keizerlijke generaal uit de Deense periode van de Dertigjarige Oorlog, is inmiddels door Ferdinand II uit zijn functie ontheven. Op hun doortocht hadden zijn legers namelijk behoorlijk veel schade aangericht op de landgoederen van katholieke Duitse vorsten en deze hadden met hun klachten verhaal gevonden bij de keizer. Het is derhalve generaal Tilly die het keizerlijk leger aanvoert.

Tilly moet enkele malen het strategische meesterschap van Gustaaf II erkennen en loopt dodelijke verwondingen op in de Slag bij Lech (1632). Noord-Duitsland is door de Zweden en hun bondgenoten bij het Zweedse gebied gekomen.

Gustaaf Adolf

Op aandringen van de keizer hijst Wallenstein zich opnieuw in het harnas in een poging om de krijgskansen te doen keren. De ultieme krachtmeting met Gustaaf II Adolf volgt te Lützen (november 1632). Het keizerlijke leger delft weliswaar het onderspit, maar de Zweedse koning sneuvelt. Wallenstein knoopt onderhandelingen aan met de tegenpartij en zal dit dubbelspel in 1634 bekopen met de dood.

De Zweedse koning laat alleen een dochtertje na, de zesjarige Christina. De regering wordt waargenomen door de Rijksraad onder leiding van de kanselier Axel Oxenstierna. Deze graaf neemt de leiding van de oorlog op zich tot 1635. In dat jaar sluit het hertogdom Saksen een afzonderlijke vrede met de Habsburgers in het Verdrag van Praag. Richelieu wordt genoodzaakt "uit de kast" te komen: hij verklaart Ferdinand nu openlijk de oorlog. Hertog Bernhard van Saksen-Weimar neemt het opperbevel over. De Franse periode is begonnen.

[bewerk] Franse periode (1636-1648)

In de Franse periode nemen de Fransen het voortouw in de coalitie tegen de Habsburgers en de vijandelijkheden vinden in deze periode plaats over heel Europa. Afgezien van enkele successen in Frankrijk zitten de Habsburgers overal in de verdrukking. Reeds voor 1640 worden onderhandelingen over vrede aangeknoopt, maar het zal evenwel nog tot 1648 duren voor de Vrede van Westfalen een definitief einde maakt aan de Dertigjarige Oorlog. Het resultaat is machtsverlies voor de Duitse keizer en verregaande poltieke versplintering van het Duitse Rijk. Hiermee is voor Frankrijk de weg vrij om zich te profileren als de grootste Europese mogendheid.