Landen van Overmaas

Van Wikipedia

Overmaas is de gezamenlijke historische benaming voor enkele gebieden die onder het het Ancien Régime tot het hertogdom Brabant behoorden, en die ten oosten van het voormalige Prinsbisdom Luik lagen, dus aan gene zijde van de Maas, op en vanaf de rechteroever bij Maastricht en Luik. De benaming 'Overmaas' ontleenden deze gebieden aan hun unie met het hertogdom Brabant, waarmee ze niet rechtstreeks verbonden waren en dat de gebieden vanuit zijn Brussels perspectief als Outre Meuse of Overmaas betitelde. Behalve uit het oude hertogdom Limburg bestonden deze gebieden uit de volgende drie, die apart en meer specifiek als Overmaas werden aangeduid:

het Graafschap Valkenburg
de Heerlijkheid 's-Hertogenrade

het Graafschap Dalhem.

Het historische Overmaas ligt zowel in het huidige Nederland, als in België en voor een kleiner deel ook in Duitsland (het oostelijk deel van het Land van Rode of 's-Hertogenrade dat in 1815 aan in het koninkrijk Pruisen kwam). In 1839 werd het grootste gedeelte van Overmaas toegewezen aan het Koninkrijk der Nederlanden. Het restant, een deel van het Dalhems gebied, werd bij België gevoegd en daarvan staat het Nederlandstalig gedeelte tegenwoordig bekend als de Voerstreek.
Overmaas is heden ten dage geen officiële geografische term voor de regio, maar wordt met name in oudere literatuur nog wel eens aangehaald om de historische ligging te omschrijven. De Luikenaars gebruiken de term Outre Meuse thans voor de stadsdelen op de rechteroever van de Maas.
Aantekening: Overmaas komt in Nederland wél terug als officiële benaming voor het waterschap Roer en Overmaas in de provincie Limburg, waarmee het historisch verschil tussen Noord-Limburg (Gelders) en Zuid-Limburg (Overmaas) enigszins tot uitdrukking wordt gebracht.

[bewerk] Ligging van Overmaas

[bewerk] Historisch-geografische aanduiding

Tot het Graafschap Valkenburg behoorden de volgende heerlijkheden: Valkenburg, Schin op Geul, Oud-Valkenburg, Strucht, Meerssen, Houthem, Klimmen, Heerlen, Hoensbroek, Nuth, Schinnen, Oirsbeek, Brunssum, Geleen, Beek, Geulle, Bunde, Ulestraten, Itteren, Borgharen en Eijsden.
Tot het 's-Hertogenrade behoorden de heerlijkheden: 's-Hertogenrade, Kerkrade, Merkstein, Ubach, Welz, Simpelveld, Margraten, Gulpen en Vaals.
Dalhem was, met 's-Gravenvoeren, de kern van het kleine graafschap Dalhem oorspronkelijk Voeren geheten, voordat het grafelijke domicilie naar de burcht van Dalhem werd verplaatst. Het werd naar analogie met 's-Gravenvoeren ook wel 's-Gravendal(hem) genoemd. Tot het Dalhem behoorden: Dalhem, Bomaye (Bolbeek), Warsage (Weerst), Moelingen, 's-Gravenvoeren, St.-Martensvoeren, Noorbeek, Mheer, Oost, Cadier, Aubel, Richelle, Ferneur, Trembleux, Neufchateau, Housse, Cheratte, Mortier, Júlemont en Olne.

[bewerk] Huidige geografische invulling

Het Nederlandstalige gedeelte van historisch Overmaas in België omvat de Voerstreek, bestaande uit de dorpen Moelingen, 's-Gravenvoeren, Sint-Martens-Voeren, Sint-Pieters-Voeren, Teuven en Remersdaal. Deze dorpen werden in 1977 tot de gemeente Voeren samengevoegd. Teuven en Remersdaal behoorden oorspronkelijk echter tot het Hertogdom Limburg. Omdat de Voerstreek sinds 1963 een deel is van de provincie Belgisch Limburg, is de benaming Overmaas opnieuw passend geworden, zij het in een veel beperktere betekenis.

[bewerk] Het Hertogdom Limburg en de Landen van Overmaas

Soms wordt het oude Hertogdom Limburg in één naam met de Landen van Overmaas genoemd. Dit vanwege de unie, waarmee het hertogdom en de Landen van Overmaas verenigd waren met het Hertogdom Brabant. Het Hertogdom Limburg is van oudsher grotendeels Franstalig. Het huidige Duitstalige gedeelte van het Hertogdom Limburg noemt met hedentendage de Platdietse streek. Deze streek bestaat uit de gemeenten Baelen, Bleiberg en Welkenraedt. Soms wordt ook Aubel er nog bij gerekend, dat al verder verfranst is. Vroeger moet ook het stadje Limbourg, hoofdstad van het hertogdom Limburg, daarbij gehoord hebben. Het Duitstalige kanton Eupen maakte van oudsher ook deel uit van het Hertogdom Limburg en omvat de gemeenten Eupen, Kelmis, Lontzen en Raeren.

[bewerk] Geschiedenis

[bewerk] Brabant en de Landen van Overmaas

De Landen van Overmaas ontstaan, wanneer de graafschappen Dalhem en Valkenburg en de heerlijkheid 's-Hertogenrade (Herzogenrath) in de loop van de dertiende eeuw door het Hertogdom Brabant worden verworven. In 1244 verwierf Hertog Hendrik I van Brabant het Graafschap Dalhem. Brabant stelt door de overwinning in de slag bij Wörringen in 1288 het bezit van het Hertogdom Limburg veilig. Dat is dan reeds in personele unie met 's-Hertogenrade verenigd. In 1347 verwerft Brabant nog het Land van Valkenburg. Vanuit Brabants perspectief krijgen ze de naam Overmaas. Deze naam wordt in politieke zin door de bestuurders van het Hertogdom Brabant toegepast, wanneer men spreekt over de hele regio. De aparte landjes blijven echter tot in de 18e eeuw hun eigen benaming handhaven. Elk van deze drie landen had een eigen statenvergadering, bestaande uit de ridderschap en vertegenwoordigers van de schepenbanken; in Daelhem kwam daar nog de abt van Godsdal (Valdieu) bij; in 's Hertogenrade de abt van Kloosterrade (Rolduc). In 1473 verenigden de Overmazers en de Limburgers hun Staten tot de Staten van Limburg en de Landen van Overmaas en zetelden aldus in de Staten-Generaal van de Nederlanden. De bestuurlijke taal was het Nederlands. Met name Dalhem onderging vanwege haar ligging een sterke invloed vanuit het hertogdom Limburg. De overige landjes ondergingen vanaf de dertiende eeuw een sterke invloed vanuit Brabant.

[bewerk] Periode vanaf het partagetractaat

Geurdende de 16e, 17e en 18e eeuw bleek het militair belang van de Landen van Overmaas, die zeer in trek waren als winterkwartier, recruteringsgebied en slagveld. De aanwezigheid van legereenheden heeft dan ook een stempel gedrukt (zowel positief als negatief) op de Overmaasse economie. Gedurende de Tachtigjarige Oorlog had Overmaas veel te lijden van het oorlogsgeweld tussen Spanje en de Republiek.De vrede van Münster, waarmee in 1648 de 80-jarige oorlog werd afgesloten, bracht nog geen vrede in de Landen van Overmaas, die tot het Partage tractaat van 1661 twistappel bleven tussen de Staten Generaal en de Spaanse koning. Als gevolg van het partagetractaat werden de Landen van Overmaas verdeeld in een Spaans en een Staats deel.Het Staatse deel stond bekend als Staats-Overmaze, één van de Generaliteitslanden, en kreeg te maken met bestuurlijke en religieuze hervormingen onder de Staten-Generaal. Tussen 1633 en 1685 hebben de Staten-Generaal in Staats-Overmaze in plaatsen waar maar één kerk stond, het zogenoemde simultaneum ingevoerd. Dit unieke instituut bepaalde, dat de plaatselijke kerken zowel voor de katholieke als de protestantse eredienst werden gebruikt. Nadien vonden nog enkele grenswijzigingen plaats: Staats-Dalhem werd in 1785 afgestaan aan de Oostenrijkse-Nederlanden.

[bewerk] Franse Tijd

Tijdens de volgende Franse bezetting en annexatie (1795-1814) was de streek verdeeld over de departementen van de Ourte en de Nedermaas.

[bewerk] Koninkrijk der Nederlanden en de scheiding

Na de val van Napoleon in 1814 werden op het Congres van Wenen de gemeente 's Hertogenrade en het kanton Eupen toegewezen aan Pruisen, de rest van Overmaas aan de Nederlandse provincies Limburg en Luik. De benaming Limburg klonk vreemd, voor een provincie, waarvan veruit het grootste gedeelte had toebehoord aan andere souvereinen, zoals Opper-Gelder, het Land van Loon, Gulik en de Landen van Overmaas. Ter plaatse voelde men dan ook meer voor een benaming die meer aansloot bij de historische politieke situatie. Na de afscheiding van België werd Limburg in 1839 tussen België en Nederland verdeeld. Bij de boedelscheiding in dat jaar, wordt vastgesteld, dat België als compensatie van het verlies van Overmaas (Volgens de situering van 1839 lag Overmaas enkel in Nederland!) aan Nederland, het recht krijgt om het historisch tracé van de IJzeren Rijn in Nederlands Limburg te gebruiken. Dit wordt later door het Arbitragehof in Den Haag bevestigd.

[bewerk] Taalgebruik in het Belgische deel

De taal van de streek is een Dietse of Limburgse taalvariëteit. De streek van Eupen met enige gemeenten in de noordoosthoek van de provincie Luik behoort echter formeel tot het Duitse taalgebied. Na de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) ging een verfransende invloed uit naar dit gebied. Na de Tweede Wereldoorlog (1940-1945) werd de school- en kerktaal in gemeenten zoals Baelen, Membach, Montzen en Gemmenich onder druk van de Belgische overheid vervangen door het Frans. Ook ging er een golf van verfransing over Overmaas, die de taalgrens steeds noordelijker deed opschuiven. Deze tendens begon al in de 17e eeuw, maar werd sterk doorgezet onder de Franse bezetting en na de Belgische Revolutie.

Bij het vastleggen van de taalgrens en de taalgebieden in 1962 is de Platdietse streek ingedeeld bij het Franse, de Voerstreek bij het Nederlandse en Eupen bij het Duitse taalgebied. Zie voor de historische en actuele taalverhoudingen de lemma's Platdietse streek en Drielandenlimburgs.

In het Frans werd het land van Overmaas aangegeven als le pays d'Outremeuse. Tegenwoordig zullen de Luikenaars onder Outremeuse eerder het stadsdeel aan de overkant van de Maas verstaan.

[bewerk] Bronvermelding

A.J. Welschen 2000-2005: Course Dutch Society and Culture, International School for Humanities and Social Studies ISHSS, Universiteit van Amsterdam (met toestemming)

[bewerk] Zie ook

[bewerk] Externe links

Categorieën: Historisch land in de Nederlanden | Overmaas | Geschiedenis van Limburg | Geschiedenis van Luik | Hertogdom Limburg