Martin Heidegger

Van Wikipedia

Martin Heidegger (* in Meßkirch op 26 september 1889; † in Freiburg im Breisgau op 26 mei 1976) was een Duitse filosoof. Hij wordt algemeen beschouwd als een van de grootste en invloedrijkste filosofen van de twintigste eeuw.

Zowel naar de inhoud van zijn werk als qua persoon is Heidegger niet onomstreden. Zijn zeer persoonlijke, vaak moeilijk te begrijpen taalgebruik is in de ogen van 'heideggerianen' fascinerend, hypnotisch en poëtisch. De invloed van zijn taalgebruik vind je onder meer terug bij Sartre en Derrida. Zijn taalgebruik vindt echter geen genade in de ogen van bijvoorbeeld Adorno (Jargon der Eigentlichkeit) en Günther Grass (Hundejahre) die zijn taalgebruik als bombastisch en onontwarbaar jargon beschouwen. Als persoon staat Heidegger ter discussie vanwege zijn vrijwillig lidmaatschap, kort na de machtsovername door Hitler, van de nationaalsocialistische partij (NSDAP) en zijn - zeker aanvankelijk - daadwerkelijke politieke steun daaraan. Onder meer Adorno en Habermas hebben geprobeerd aan te tonen dat Heideggers invloed en toonzetting hebben geleid tot een sfeer in Duitsland die leidde tot de opkomst van Hitler. Echter de Franse deconstructivistische filosofen Derrida en Lyotard beschouwen met name de 'Rektoratsrede' van Heidegger als een fundamentele en positieve herwaardering van denken en opvoeding in de moderne staat. Met hen beschouwen veel filosofen het denken van Heidegger als een bron van studie en inspiratie.

[bewerk] Leven

Het Mesmerhaus in Meßkirch, het huis waar Heidegger opgroeide

Martin Heidegger werd op 26 september 1889 geboren in Meßkirch (Oberschwaben) in een rooms-katholiek gezin, als oudste kind van Friedrich en Johanna Heidegger. Zijn vader was kuiper en koster van de plaatselijke rooms-katholieke kerk . Met een beurs van een katholieke stichting bezoekt hij het gymnasium in Konstanz (1903) en daarna (1906) in Freiburg im Breisgau (Zwarte Woud). In 1909 wordt hij aldaar student, oorspronkelijk theologie (-omdat hij priester wilde worden-), maar vanaf 1911 filosofie. In 1913 deed hij doctoraal examen, in 1915 gevolgd door de Habilitation (met het recht om zelf aan een universiteit les te geven). Hij wordt dan in Freiburg assistent van Edmund Husserl, de grondlegger van de fenomenologie.

In 1917 trouwt hij met de van oorsprong lutherse Elfride Petri die een grote invloed zal hebben op zijn verdere praktische leven. Zo ontwerpt zij bijv. de Hütte, een houten vakantiehuisje tegen een heuvel bij Todtnauberg, nu ski-oord, waar Heidegger telkens weer rust zoekt en waar zijn belangrijkste werken tot stand zullen komen. Het echtpaar krijgt twee zonen waarvan Hermann later mede de redactie van het verzamelde werk op zich zal nemen.

Hoewel Heidegger een tijdlang een zekere waardering had voor Husserl, ontwikkelde hij zich in een andere richting, namelijk die der ontologie, de leer van het wezen van het zijn, en vooral de waarheid van het zijn. Hij vernieuwt deze metafysica.

In 1923 volgt een buitengewoon hoogleraarschap in Marburg, een klein stadje waar hij zich niet echt thuis voelde: hij schrijft in brieven over de natte en naargeestige sfeer, is blij dat hij in de vakanties naar de Hütte kan. Alleen een intieme relatie met zijn joodse studente Hannah Arendt brengt enige verlichting. Zijn colleges trekken een steeds groeiende schare enthousiaste studenten, die gebiologeerd raken door het filosoferen dat zich voor hun ogen lijkt te voltrekken. Zijn vernieuwende ideeën die hij op zijn kamer ontwikkelt, vertelt hij in de colleges aan het publiek. Zo stijgt zijn roem in Duitsland, hoewel hij niet of nauwelijks publiceert. Als Husserls terugtreden als professor aangekondigd wordt, stort hij zich in grote haast in het schrijven van een uitvoerige ontologische studie, voorbereid in zijn colleges, die bij het verschijnen in 1927 groot opzien baart, nl. Sein und Zeit (SuZ). Met dit hoofdwerk kan hij hoogleraar worden en vestigt hij zijn naam als zeer oorspronkelijk denker voor eens en altijd.

Mede op grond van SuZ keert hij in 1928 terug naar Freiburg als opvolger van Husserl op diens wereldwijd geroemde leerstoel voor wijsbegeerte, en nu als der heimliche König der Philosophie, zoals Hannah Arendt hem noemde.

De opkomst van de nationaal-socialistische beweging (NSDAP) in Duitsland laat ook Heidegger niet onberoerd. Zijn vrouw is vurig aanhangster van de NSDAP. Vanaf 1932 sympathiseert Heidegger openlijk met Hitlers ideaal van nationale verheffing ('nationale Erhebung'): Na de filosofie vernieuwd te hebben, wil hij nu de maatschappij vernieuwen. Op 21 april 1933 kiezen zijn collega's hem vrijwel unaniem als nieuwe rector van de Freiburger universiteit. Hij volgt hiermee professor von Möllendorf op die (waarschijnlijk) onder druk van de Nazi regering de dag ervoor was afgetreden. Op 3 mei 1933 treedt hij met een groot aantal andere hoogleraren en docenten demonstratief toe tot de NSDAP (voor deze groep was er geen verplicht lidmaatschap, zoals dat wel gold voor onder meer ambtenaren). Heideggers praktisch-politieke handelen vindt zijn hoogtepunt in de beroemd/beruchte Rektoratsrede op 27 mei 1933, waarmee hij zijn nieuwe functie aanvaardde. Ook een aantal voordrachten, colleges en redevoeringen uit dat jaar getuigen van geloof in het nieuwe Duitsland.

In zijn Rektoratsrede pleit hij voor een door een leider ('Führer'), namelijk Heidegger zelf, geleide universiteit met zeer veel inspraak voor jonge docenten en studenten die het kader zou opleiden voor een wezenlijk andere elite in het Nieuwe Duitsland en die een eind zou maken aan de oerconservatieve academische opleiding.

Na een jaar (april 1934) dient hij al zijn ontslag in, teleurgesteld omdat hij voor hetgeen hij wilde bereiken onvoldoende steun (door interne sabotage en onduidelijkheid) kreeg vanuit de NSDAP. Hij blijft echter gewoon hoogleraar aan de universiteit van Freiburg en lid van de NSDAP tot aan het eind van de Tweede wereldoorlog. Ook blijft hij tot zijn levenseinde in zijn denken trouw aan zijn ideaal van een nationale Erhebung: op grond van het oorspronkelijke denken van de oude Grieken (de voor-socratici) en mede geïnspireerd door dichters als Hölderlin het wezen van het Zijn en het Dasein telkenmale opnieuw te overdenken.

Na het eind van de Tweede Wereldoorlog krijgt hij door de Franse bezettingsmacht tot zijn emeritaat in 1951 een leerverbod opgelegd. Zijn hoogleraarschap wordt hem niet ontnomen, zijn salaris wordt doorbetaald, maar hij mag geen colleges meer geven. Heidegger verkeert daardoor geruime tijd in een ernstige psychische crisis.

Vanaf begin jaren vijftig bezint hij zich nogmaals over het wezen van de kunst, van de taal, van de techniek, van bouwen en wonen. Een kernthema blijft de kritiek op de menselijke wil tot macht, tot wereldoverheersing en de maat-loze overmacht van de techniek. Daartegenover stelt hij de mens/dichter/filosoof als de hoeder van het Zijn. Hij wordt een gevierd spreker bij seminars en geniet hoog aanzien. Veel werk wordt in allerlei talen vertaald, en vooral Frankrijk beleeft onder andere via Levinas een ware Heidegger-renaissance. Begin jaren zeventig trekt hij zich steeds meer terug uit het openbare leven.

In alle rust overlijdt hij op 26 mei 1976 in Freiburg. Op uitdrukkelijk eigen verzoek wordt hij 28 mei in zijn geboorteplaats Meßkirch op katholieke wijze begraven.

[bewerk] Werk

Het is ondoenlijk Heideggers buitengewoon omvangrijke oeuvre in een kort bestek samen te vatten: daarvoor is het te uitgebreid en vertoont het teveel ontwikkelingen en verschuivingen in aandacht en onderwerpen. Bovendien zijn nog niet alle werken van Heidegger gepubliceerd. De uitgeverij Vittorio Klostermann Verlag werkt (al meer dan 30 jaar) aan een uitgave van de volledige werken van Heidegger ('Gesamtausgabe') die naar verwachting uiteindelijk uit meer dan 100 delen zal bestaan. Maar ondanks de veelheid van zijn onderwerpen en de ontwikkelingen in zijn denken, centraal in zijn werk staat de de vraag naar de zin van het zijn. Dit is de zoektocht naar, zoals Heidegger dit noemt, 'het Zijn van het Zijnde'. Vanuit dit ´zijn´ wordt van alles dat ´is´, bepaald dat het is en hoe het is. Volgens Heidegger heeft de westerse ontologische filosofie zich vanaf Aristoteles uitsluitend met het zijnde bezig gehouden en de meest wezenlijke dimensie ervan, namelijk de zijnsvraag erachter/eronder vermeden.

[bewerk] Eerste inspiratie

Aanvankelijk, in zijn vroege Freiburgse jaren, is hij geboeid door de scholastiek (Habilitation over werk van de middeleeuwse filosoof Duns Scotus), Aristoteles, kerkvaders en Kant. Daarna verschuift even zijn aandacht naar de fenomenologie (-hij is dan immers assistent van Husserl-), wiens fenomenologische methode een grote invloed uitoefent op zijn denken. Tijdens zijn jaren in Marburg hebben o.a. Plato, Augustinus, Luther, Hegel, Schelling en Kierkegaard zijn belangstelling. Ook zijn contact met de protestantse Marburgse theoloog Rudolf Bultmann zal daar van grote invloed zijn.

[bewerk] Sein und Zeit

Zie Zijn en Tijd voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

In 1927 verschijnt Sein und Zeit (SuZ; in de Nederlandse vertaling van M. Wildschut in 1988 verschenen als Zijn en Tijd) waarin hij de fundamentele rol van de tijdelijkheid (gezien de dood) van het menselijk bestaan in de zin van dat bestaan, zowel objectief als subjectief, onderzoekt. Het boek is deel 1 van een mislukt en afgebroken project. Hij laat onder andere zien hoe vanuit de onlosmakelijke verbondenheid met het bestaan (In-der-Welt-sein en Geworfenheit) de mens vanuit zijn zorg om zijn eigen bestaan, zich richtend op zijn eindige toekomst en vanuit die toekomst zijn verleden interpreterend, zijn huidige bestaan in zijn mogelijkheden vorm wordt gegeven. In zijn analyse van het Dasein treedt hij in debat met de grote filosofen en de wetenschap die hij te kort vindt schieten. Hij verwijt hen nooit diep genoeg over het zijn nagedacht te hebben. De gedachten over mens-zijn als Dasein, als in-der-Welt-sein, als Mitmensch-sein, als sein-zum Tode, opvattingen over het Niets, over eigenlijk en oneigenlijk leven, over angst en dood, over geworpenheid en Sorge zijn tot op vandaag basisbegrippen in de wijsbegeerte.

Heidegger gebruikt vele nieuwe woorden en begrippen omdat de betekenissen van standaard termen uit zijn tijd hem niet bevielen. Daardoor is op enkele paragrafen na SuZ voor 'beginners' moeilijk te lezen. Bovendien zijn door de haast waarmee hij het werk schreef en de complexiteit van de zaak de zinsconstructies niet altijd even eenvoudig. Gelukkig bestaan er goede inleidingen, ook in het Nederlands (Safranski (ned, du), Luckner (du), Inwood (ned, eng)).

[bewerk] Metafysica

Met zijn Freiburgse Antrittsrede (24 juli 1929) Was ist Metaphysik baart Heidegger veel opzien, vooral de afsluiting met de vraag die hem zijn hele lange leven zal bezighouden: Warum ist überhaupt Seiendes und nicht vielmehr Nichts? (Waarom is er überhaupt Zijnde en niet eerder Niets?). Overigens geeft hij aan het begin van de rede aan dat hij het academisch onderwijs zou willen hervormen: studie moet weer een hernieuwde aanvang vinden in het denken van de 'oude Grieken', en aan de onsamenhangende verscheidenheid van de afzonderlijke vakken moet een einde worden gemaakt. De rede betekent ook een breuk met SuZ omdat Heidegger nu minder uitgaat van het individu en abstracte beelden, maar de Existenz op de voorgrond plaatst. Hij richt zich meer op het concrete gebeuren als 'het geschieden van de waarheid' en dan gebonden aan een gemeenschap: dat is de Geschichtlichkeit van het Dasein.

[bewerk] Wezenlijke waarheid

In de colleges komen de presocratici en Plato aan de orde. Hij bezint zich opnieuw over het wezen van de waarheid,(-´wezen´ als werkwoord gedacht-), zoals dat in het Griekse woord aletheia wordt uitgedrukt: letterlijk onverborgenheid. Daarbij onthult hij de structuur van de waarheid zoals deze voorafgaat en vormgeeft aan de gangbare opvatting van waarheid. Van een ware uitspraak verwachten we duurzaamheid en betrouwbaarheid: hij klopt altijd en ondersteunt ons leven. Echter we weten ook dat de werkelijkheid nooit te vangen is in een uitspraak daarover. Daarvoor is ze altijd te complex. Heideggers uitgangspunt van de waarheid is het waar-nemen, bijvoorbeeld als we proeven of de soep zout genoeg is: de tong proeft, het hoofd beoordeelt en we stellen vast. Zulke uitspraken, maar ook wetenschappelijke, zijn pas mogelijk als op voorafgaand niveau de waarheid ervan zich onthult en tegelijkertijd zich verbergt. Wat verborgen werd, kan deels onthuld worden, maar dan weer op dezelfde manier verhullend. Zo zal er nooit een definitief antwoord op welke vraag ook zijn.

Met zijn voordracht Vom Wesen der Wahrheit trekt hij in die jaren (1930-1932) door heel Duitsland. Hij toont daarin aan dat het wezen van de waarheid, (-waarbij je ´wezen´ als werkwoord moet begrijpen-), de vrijheid is. Het is de vrijheid van het laten zijn van een ´zijnde´, waardoor iets ´is´ en er een ware uitspraak over gedaan kan worden.

Dit overdenken van de waarheid en het gids/Führer-zijn dat hij in Plato's grotparabel onderzoekt, valt samen met de komst van die ándere Führer, Adolf Hitler. Er is veel voor te zeggen dat Heidegger een tijdlang (eind 1932/voorjaar 1934) in Hitler (-maar zeker ook in zichzelf wat betreft het "nieuwe denken"!-) een dergelijke gidsfunctie meende te moeten zien, de gids die de geketenden in de grot naar het licht leidt.

[bewerk] Aanvoerder van nieuw soort universiteit

Niet voor niets zegt Heidegger in zijn Rektoratsrede (27 mei 1933: Die Selbstbehauptung der deutschen Universität) dat hij zichzelf beschouwt als de Führer van een nieuwe academische gemeenschap in het Nieuwe Duitsland, een Kampfgemeinschaft op zoek naar de waarheid van de oude Grieken. Hij wijst de studenten op hun verbondenheid met 'het volk' dat de drager is van die oorspronkelijke waarheid, en bindt de studenten hechter aan die volksgemeenschap door middel van Arbeits-, Wehr-, und Wissensdienst. Hij ziet hierin een groots begin van een totaal nieuw tijdperk waarin studenten met wetenschappers samenwerken binnen een echte academische gemeenschap zoals hij die reeds in zijn Antrittsrede (1929) had aangekondigd.

[bewerk] Kunst en "gelatenheid"

Nadat hij zich heeft teruggetrokken uit het echt praktisch-politieke gebeuren (april 1934) richt hij zich onder andere op het wezen van de kunst (bv. in Der Ursprung des Kunstwerkes, 1935, waarin verrassende perspectieven worden geboden), op de dichtkunst (speciaal Hölderlin waarin hij een voortzetting van het oudGriekse denken meende te herkennen), op het denken van Hegel en vooral van Nietzsche in uitvoerige colleges. Tijdens de oorlogsjaren keert hij ook weer terug naar zijn geliefde 'oude Grieken' met colleges over Herakleitos, Anaximander en Parmenides. Het nogal revolutionaire denken uit begin Dertiger Jaren heeft nu plaatsgemaakt voor meer Gelassenheit, het in alle rust over zich heen laten komen van de waarheid. In dat kader neemt hij (onder andere in Brief über den Humanismus, 1947) afstand van het existentialisme zoals dat bij Sartre c.s. zich vooral in Frankrijk had ontwikkeld: Heidegger vindt Sartres interpretatie van delen uit SuZ niet adequaat.

[bewerk] Emeritaat

Na zijn Emeritierung in 1951 valt Heideggers denken zeker niet stil. In seminars en voordrachten spreekt hij vooral over het wezen van de techniek, van 'het ding', van bouwen en wonen als wezensdelen van het Dasein. Hij waarschuwt voor de `Seinsvergessenheit´ van de techniek-aanbidders die zich blind staren op het concrete en maakbare en probeert zelf in zijn geschriften het wezen, (werkwoordelijk gezien), van het zijn te tonen. Het heersen van de uit-dagende techniek ziet hij als een gevaar, maar met Hölderlin citeert hij dat: "wo die Gefahr ist, wächst das Rettende auch".

Groot opzien baart een interview met Heidegger in Der Spiegel (31 mei 1976) dat pas 10 jaar na zijn dood mocht worden gepubliceerd ("Nur ein Gott kann uns retten"). Hierin neemt Heidegger opnieuw geen afstand van zijn denken en handelen als rector in 1932/1934, en ook nu weer waarschuwt hij tegen de mateloze wil tot macht die de mens in dit technisches Zeitalter opnieuw wegvoert van het échte, waarlijke denken, en nu misschien voorgoed.

Heidegger zag zichzelf als een vernieuwend denker die, door zijn terugkeer naar de bronnen van het oorspronkelijke Griekse denken, op weg is naar een "toekomst-in-waarheid".

[bewerk] Literatuur

Martin Heidegger, Gesamtausgabe (GA) verschijnt sinds 1975 bij Vittorio Klostermann/Frankfurt am Main. Er zijn meer dan 100 delen gepland. Intussen (2007) zijn er ruim 70 delen verschenen: publicaties, colleges, voordrachten en documenten.

Ook een groot aantal eerder afzonderlijk uitgegeven boeken worden nog steeds herdrukt, waaronder de bekende bundels Holzwege, Wegmarken en Unterwegs zur Sprache.

Boeiend zijn ook een aantal verzamelingen van Briefwisselingen:
Martin Heidegger, 'Mein liebes Seelchen' -Briefe Martin Heideggers an seine Frau Elfride 1915-1970 (2005)
Hannah Arendt / Martin Heidegger: Briefe 1925 bis 1975 und andere Zeugnisse. (3e dr. 2002) [Intussen ook in Nederl. vertaling]
Martin Heidegger / Karl Jaspers: Briefwechsel 1920 - 1963. (1990)

Secundaire literatuur:
Schier onoverzienbaar is het aantal publicaties over Heidegger.

Een overzicht van wat tot 2005 verschenen is (7609 titels), vindt men in
Alfred Denker & Holger Zaborowski, Heidegger Jahrbuch I (2005), p.429-578

Nederlandstalige literatuur:
Voor een algemeen beeld van Heidegger (mens en werk):
Rüdiger Safranski, Heidegger en zijn tijd, 1995 (een vertaling van Ein Meister aus Deutschland. -Heidegger und seine Zeit, 1994). (met bibliografie)

Martin Heidegger, Zijn en Tijd, vert. van SuZ door M. Wildschut (1998)
Een uitvoerige inleiding, analyse en toelichting op SuZ geeft Jacob van Sluis, Leeswijzer bij Zijn en Tijd (1998)
Martin Heidegger, Wat is metafysica Inl. J. Aler; vert. M. van Nierop (1970)
Martin Heidegger, De oorsprong van het kunstwerk. Vert. M. Wildschut & Chr. Bremmers (1996)
Martin Heidegger, Het einde van de filosofie en de opgave van het denken . Vert. E. Geerlings & M. Wildschut (1988)
Martin Heidegger, Gelatenheid Vert. en inl. E. van Doorselaere (1979)
Martin Heidegger, De techniek en de ommekeer Vert. en inl. H. Berghs (1973)
Martin Heidegger, Over denken, bouwen en wonen Vert. en inl. H. Berghhs (1991)
Martin Heidegger, De landweg Vert. en inl. Jacob van Sluis en Alfred Denker (2001)
Martin Heidegger, Het begrip van de tijd -Fenomenologie en theologie Vert. Jacob van Sluis (2001)
Martin Heidegger, Over het wezen van de grond - Over het wezen van de waarheid Vert. Harald van Veghel (2001)

Alfred Denker, Omdat filosofie leven is. Een archeologie van Martin Heideggers "Sein und Zeit". (diss. 1997)
Jacob van Sluis, Heidegger, denkwegen en dwaalwegen (diss. 1997)
Jan Aler (red.), Martin Heidegger 1889-1976: filosofische weerklank in de Lage Landen (1991)

Marinus Schroevers, Heideggers deel is het verslag van een zwerftocht langs de oorden die Heideggers leven hebben gemarkeerd. Filosofie en geschiedenis correleren zodanig dat de metafysica vaste voet in de tijd wordt verschaft. Tweede herziene druk. (2006.)