Dyr
Frå Wikipedia – det frie oppslagsverket
| Fleircella dyr |
||
|---|---|---|
 Lemurmor med barn. |
||
| Vitskapleg namn | ||
| Animalia Linné, 1758 |
||
| Systematikk | ||
|
||
| Rekker | ||
|
Bilateriar |
Dyr er organismar med minst eitt fritt rørleg livsstadium og som ikkje produserer klorofyll eller cellevegg. Ein folkeleg definisjon vil vere at dyr er levande vesen som kan røra på seg og sansa. Dersom ein skulle tenka seg eit typisk dyr ville ein truleg sjå for seg eit pelskledd pattedyr som kjem seg rundt på alle fire. Læra om alle dyr blir kalla zoologi. Ofte vert ikkje mennesket rekna med blant dyra, først og fremst av kulturelle grunner.
Mellom dei eincella organismane er skillet mellom dyr og plantar kunstig, dvs. at det delvis går tvers gjennom grupper som er nærskylde. Fleircella dyr er derimot ei naturleg gruppe, det vil seie at alle fleircella dyr kjem frå ei felles stamform, som dei ikkje deler med andre organismar.
Med bakgrunn i dette har ein gått bort frå å samanfatte ein- og fleircella dyr til «Animalia», slik ein gjorde i tidlegare system. I den grad det vitskapelege namnet «Animalia» framleis er i bruk, nyttar ein det i dag vanlegvis på ei gruppe som av krageflagellatar og fleircella dyr, som er søstergrupper. Andre eincella «dyr» er ikkje spesielt nærskylde med denne gruppa det heile tatt. Sopp står til dømes nærmere mennesket enn tøffel«dyret».
Innhaldsliste |
[endre] Dyretypar
Det finst mange ulike slag av dyr. Dei lever på land og held seg på bakken, men vi finn også nokre dyr som lever delar av eller heile livet sitt i vatn.
Dyr kan vere både større enn folk og mykje mindre enn folk, men ikkje så små at dei ikkje kan bli samanlikna med folk. Dersom nokon skulle tenkje på slike vesen, ville han ikkje tenkje på dei som mykje mindre enn eit nyfødt menneske. Likevel finst det smådyr som mus og rotter. Ein kan òg kalla nokre insekt dyr i visse uttrykk, som «dyr i håret», «veggdyr» eller «sengedyr»·
Dyr har ein kropp med delar som liknar på lemmene til eit menneske. Framme på kroppen har dei ein eigen del som er over dei andre delane av kroppen, som menneskehovudet, og som har delar som liknar på delane til menneskehovudet. Dei har fire lange delar som støttar opp resten av kroppen, som menneska sine føter. Dei har harde delar inni seg, omgitt av fast, men ikkje hardt stoff som vi kan ete. Dei har ein del kroppsdelar som ikkje liknar på kroppsdelane til menneska, som ein bøyeleg del som stikk ut eller heng ned frå midt på bakenden av kroppen. Kroppen deira er gjerne dekt av masse små mjuke ting, slik menneskehovudet er delvis dekt med hår.
Dyr rører seg typisk frå ein stad til ein annan ved å flytte dei delane av kroppen som går ned til bakken. Unge vesen av denne typen veks som regel inni kroppen til ho-vesen av same type. Fullvaksne vesen har dei unge vesena med seg ei stund og gir dei mat og ser etter dei, til dei er store nok til å passe på seg sjølv. Dyr kan ofte lage lydar som høyrest ut som om dei vil seie kva dei føler, eller kva dei vil.
[endre] Fleircella dyr
Det finst i dag omtrent 1,2 millioner kjente artar av fleircella dyr, som varierer i storleik mellom 10 μm og 30 m. Den første stamforma for alle fleircella dyr levde for omtrent éin milliard år sidan. Vi veit ikkje nøyaktig korleis hosåg ut, men ho må ha vore marin (det vil seie havlevande), ganske lita (< 1 cm), og lite rørleg. Den underlege arten Trichoplax adhaerens gjev muligens ein peikepinn på korleis det første dyret kan ha sett ut.
Sams for alle fleircella dyr er mellom anna at det finst såkalla desmosomar, det vil seie kontaktar mellom cellene som tettar mellomromma mellom dei; at cellene skil ut eit proteinlag (ekstracellulær matrise) ved basisen sin; og at minst eitt sett med Hox-gen er tilstade. Dei meir kjente eigenskapane (stor rørlegheit, nervesystem, epitelar, kroppshole, sirkulasjons- og andre organar) oppstod derimot seinare i evolusjonen av dyra.
[endre] Inndeling av fleircella dyr:
- Svampar (Porifera) (glassvamper, horn- og kiselsvampar, kalksvampar)
- Trichoplax adhaerens
- Vevsdyr
- Nesledyr (Cnidaria) (koralldyr, kubemanetar, småmanetar, stormaneter)
- Ribbemanetar (Ctenophora)
- Bilateriar
- Acoela
- Nemertodermatidae
- Deuterostomiar
- Hemikordatar (enteropneustar, pterobrankiar)
- Pigghudar (Echinodermata) (slangestjerner, sjøliljer, sjøpinnsvin, sjøpølser, sjøstjerner)
- Ryggstrengdyr (Chordata) (kappedyr, lansettfiskar, virveldyr)
- Protostomiar
- Armføttingar (Brachiopoda)
- Blautdyr (Mollusca) (blekksprutar, muslingar, ormeblautdyr, sjøtenner, skallus, sniglar, urblautdyr)
- Flatormar (Platyhelminthes) (bendelormar, flimmerormer, ikter)
- Foronidar (Phoronida)
- Gastrotricha
- Gnathifera (gnathostomulidar, hjuldyr, krassarar, Limnognathia maerski, myzostomidar, Symbion pandora)
- Kamptozoer
- Kinorhyncha
- Korsettdyr (Loricifera)
- Leddormar (Annelida) (belteormer og havbørsteormer inkl. echiurider og skjeggbærarar)
- Leddyr (Arthropoda) (bjørnedyr, dolkhalar, edderkoppdyr, fløyelsdyr, havedderkoppar, insekt, krepsdyr, mangefotingar)
- Mosdyr (Bryozoa)
- Pilormar (Chaetognatha)
- Priapulidar
- Rundormar (Nematoda)
- Slimormar (Rhynchocoela)
- Snabelormar (Sipunculida)
- Taglormar
- Ringbærarar (Cycliophora)
[endre] Dyr og menneske
Nokre dyr lever nær folk og blir passa på av folk, fordi dei er nyttige for folk, fordi dei kan bli brukte til mat, fordi dei kan gjere ting som folk vil ha dei til å gjere, eller fordi folk liker å ha slike vesen i lag med seg. Desse blir kalla husdyr eller kjæledyr. Andre dyr lever i nærleiken av folk, men blir ikkje sett pris på fordi dei til dømes nytter dei same ressursane som menneske. Desse blir kalla skadedyr. Dyr som lever langt unna folk, og er redde folk, eller folk er redde for, kallar me gjerne ville dyr. Ingen av desse namna kan om enn kallast objektive.
