Fenicja
Z Wikipedii
Fenicja (łac. Phoenicia terra lub Phoenice, z gr. Phoinike) – starożytna kraina na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego, która obejmowała tereny dzisiejszego Libanu, zachodniej Syrii i północnego Izraela.
Południowa część Fenicji kończyła się górami Karmel i oddzielała Galileę w Palestynie od morza. Na północy Fenicja dochodziła w pewnych okresach aż do miasta Gabala (dzisiejsze Dżebele). Kraj ten ciągnął się więc z północy na południe na długości 200-320 km przy szerokości 10-50 km. Powierzchnia Fenicji była górzysta. Zalesione w starożytności góry Libanu piętrzą się wzdłuż całego kraju, tu i ówdzie przecięte żyznymi dolinami. Niekiedy góry zbliżają się tak do morza, że z trudem można przeprowadzić przez nie drogę. Wszystkie więc większe osiedla (Tyr, Sydon, Arwad i inne) znajdowały się nad morzem, kraj zaś położony dalej od morza był mało zaludniony. Dlatego też Fenicja prawdopodobnie nie miała nigdy wielu mieszkańców.
Prócz lasów i ślimaka purpurowego (Murex trunculatus), z którego wyrabiano purpurę, bogactw naturalnych Fenicja nie posiadała. Mimo to była jednym z najlepiej rozwiniętych gospodarczo państw starożytności. Najważniejszą rolę miało tu bardzo dobrze rozwinięte rzemiosło i zaawansowane w rozwoju rolnictwo. Fenicjanie słynęli zwłaszcza z eksportu towarów luksusowych, takich jak przedmioty wytapiane z metali czy szkła (sztukę wytapiania przejęli z Egiptu). Fenicjanie handlowali też kością słoniową, barwionymi tkaninami (sławna purpura tyryjska). Stworzyli na stokach górskich tarasowy system uprawy sadów owocowych i winnic. Fenicjanie jako zapłatę uzyskiwali najczęściej szlachetne kruszce, cynk, cynę, miedź, ołów. Na bardzo dużą skalę prowadzono handel niewolnikami.
Nazwa Fenicja (gr. Φοινίκη Phoinike) prawdopodobnie pochodzi od nazwy, którą nadawali sobie Fenicjanie, skojarzonej przez etymologię ludową ze słowem φοινός (phoinos, krwistoczerwony) - ze względu na fenicki handel purpurą.
Spis treści |
[edytuj] Fenicjanie
Najstarsza ludność Fenicji jest zupełnie nieznana. W III tysiącleciu p.n.e. Fenicję zamieszkiwali już Fenicjanie. O ich pochodzeniu nie wiadomo nic pewnego. Według Herodota przybyli oni znad Morza Czerwonego przez Syrię. W każdym razie wiemy, że już ok. roku 2750 p.n.e. Fenicjanie założyli w Tyrze świątynię Melkarta. Musieli więc przybyć do Fenicji na początku trzeciego tysiąclecia z południa, jako fala ludów semickich, i tak właśnie, w oparciu o język, klasyfikuje się Fenicjan. Istnieje również pogląd (C. Autran "Pheniciens", 1920), iż Fenicjanie należeli do tzw. Ludów Morza (do których zaliczano m.in. dawnych Kreteńczyków, Etrusków, Sykulów), i że przybyli w trzecim tysiącleciu do Fenicji, podbijając zamieszkałych tam Semitów. Lud ten prowadził na Morzu Śródziemnym handel i zakładał kolonie. Dopiero ok. 1200 p.n.e. zajęli jego miejsce znów Semici. Autran powołuje się przede wszystkim na nazwy miejscowości takich jak Jordan, Hermon, Tyr, Byblos, które nie są semickie. Jednak listy z el-Amarna dowodzą, że ok. 1400 r. p.n.e. Fenicję zamieszkiwał lud prawie czysto semicki.
[edytuj] Język fenicki
Główny artykuł: język fenicki
Język fenicki należy do kananejskiej gałęzi pn.-zach. grupy języków semickich. Był on blisko spokrewniony z językiem hebrajskim. znany jest przede wszystkim z licznych napisów, które znajdowano w wielu miejscowościach nad Morzem Śródziemnym. Najstarsze z napisów pochodzą z IX w. p.n.e., ale większość jest z V w. p.n.e. lub późniejsza. Napisy te są na ogół krótkie, samogłoski nie są oznaczane, a treść napisów mało urozmaicona. Z tego względu język Fenicjan jest mało znany.
Pomiędzy IV a II wiekiem język fenicki wyszedł z użycia, choć w piśmie był używany jeszcze w II wieku n.e. Dialektem języka fenickiego był język punicki używany w Kartaginie, który jako język neopunicki przetrwał na terenie Afryki do IV wieku n.e., wyparty całkowicie dopiero w VII wieku przez język arabski.
[edytuj] Ustrój państwowy starożytnej Fenicji
O ile wiadomo, Fenicjanie nigdy nie tworzyli jednego państwa, zawsze dzielili się na niezawisłe od siebie miasta polis, przeważnie rządzone przez królów, o władzy bardzo ograniczonej przez możne rody kupieckie. W Tyrze o wojnie i pokoju decydowano nawet wbrew woli królów. Pomimo to Fenicjanie bardzo chętnie przyznawali swym królom "boskie" pochodzenie. Drugą osobą w całej Fenicji był kapłan Melkarta Tynońskiego. Poza tym istniała prawie we wszystkich miastach Rada Starszych, której atrybutów dobrze nie znamy. Przyjmuje się, że za czasów nowobabilońskich dominowała republikańska forma rządów z suffetami (sędziami) na czele. Za rządów perskich miasta Sydon, Tyr i Aradus tworzyły federację, jedyną w dziejach Fenicji.
[edytuj] Historia
Pierwsze wzmianki o późniejszym wybrzeżu fenickim pochodzą z połowy III tysiąclecia p.n.e., kiedy Sargon Wielki zajął te ziemie kosztem ludów przedfenickich, które, jak później Fenicjanie, bogaciły się na handlu. Najdawniejszy okres historii Fenicji do roku 1600 p.n.e. jest bardzo mało znany. Wiadomo tylko, że już wtedy wpływy obce (w tym wypadku starobabilońskie) były bardzo silne. Od roku 1600 p.n.e. do 1100 p.n.e. Fenicja znajdowała się pod panowaniem Egiptu, który stał wtedy u szczytu swej potęgi. Listy z Amarna malują fenickie państewka jako ciągle z sobą walczące nędzne mieściny, z których żadna nie pomaga drugiej i żadna nie jest w stanie obronić się przed ludami ciągle napadającymi na nie ze wschodu. Listy z el-Amarna wymieniają kilkanaście miast fenickich: Akka, Arwad i inne. Z czasem niektóre miasta pozyskały dużą potęgę, w szczególności kiedy upadło państwo Hetytów, przez długi czas największych wrogów Fenicji. Okres względnej niezależności przeżywała Fenicja po upadku potęgi Egiptu, a przed podbojem przez potężniejszą Asyrię (1100 p.n.e. - 876 p.n.e.). Najbardziej znanym władcą tego okresu jest Hiram I (970 p.n.e. - 936 p.n.e.), który rozbudował Tyr i utrzymywał przyjazne stosunki z Salomonem, królem Izraela. Innym znanym fenickim władcą tamtego okresu jest Ethbaal I (887 p.n.e. - 855 p.n.e.), kapłan Astarty, później król Tyru.
Pierwsze napady asyryjskie (na Arwad) notuje historia już za Tiglatpilesara, ok. roku 1100 p.n.e. W 876 p.n.e. Assurnazirpal III ściągał haracz roczny od Tyru, Sydonu i Byblosu. Salmanasarowi II podlegała już cała Fenicja. Sennaherib w roku 701 p.n.e. poskromił inspirowane z Egiptu powstanie w Fenicji i zburzył całkowicie Sydon, który jednak w krótkim czasie podniósł się z ruin. Okres największej potęgi morskiej Fenicji przypadł na złotą erę Asyrii (709-664 p.n.e.). Gdy pod koniec VII w. p.n.e. asyryjskie imperium zawaliło się, saiccy faraonowie znów położyli swą ciężką rękę na Fenicji, ale po klęsce pod Karkemisz (605 p.n.e.) nastąpił okres panowania potężnego państwa nowobabilońskiego, który trwał aż do upadku Babilonu w 538 p.n.e. W tym roku Fenicja stała się piątą satrapią perską. Najpotężniejszym miastem fenickim tego czasu był Sydon, zwłaszcza za panowania Stratona I (po fenicku Abdasztart, 374-362 p.n.e.), który utrzymywał przyjazne stosunki z Atenami. Za króla Tennesa wybuchło powstanie przeciwko Persom, lecz Tennes zdradził swe miasto – pomimo to został przez Persów ścięty w roku 346 p.n.e. Ostatnim królem sydońskim był Straton II (346-332 p.n.e).
Okres panowania macedońskiego rozpoczął się po bitwie nad Issos (333 p.n.e.). Arwad, Byblos i Sydon witały zwycięskiego Aleksandra jako wybawiciela. Potężny Tyr odmówił jednak wpuszczenia załogi macedońskiej. Po 7-miesięcznym oblężeniu został zdobyty przez wojska Aleksandra. 8000 obywateli zabito, 30 000 sprzedano do niewoli. Za diadochów Fenicja przechodziła z rąk do rąk, będąc stałym kamieniem niezgody między Ptolemeuszami i Seleucydami. Najbardziej znany z tego okresu jest Sydon. Ten okres chaosu i kompletnego upadku Fenicji zakończyło przybycie Rzymian (Pompejusz, 64 p.n.e.). Nowi władcy przynieśli Fenicji długotrwały pokój i dali jej jednocześnie szeroką autonomię. Po podziale cesarstwa rzymskiego w 395 r. n.e. Fenicja znalazła się oczywiście we wschodniej części imperium. W VII w. została podbita przez Arabów i uległa arabizacji.
[edytuj] Fenicjanie i morze
Fenicjanie byli przede wszystkim narodem żeglarzy i kupców. Przodowali oni w budownictwie okrętowym, dzięki czemu mogli się przemieszczać po całym basenie Morza Śródziemnego. Panowanie na morzu należało pierwotnie do Krety i dopiero po upadku kreteńskiej potęgi przeszło ono na Fenicjan (po XII w. p.n.e.). Najdawniejszym celem wypraw fenickich (oraz miejscem zakładania kolonii) był Cypr. Później przyszła kolej na inne wyspy Morza Śródziemnego: Sycylię, Maltę, Sardynię, Korsykę oraz Afrykę Północną (Kartagina). Do najdalej położonych kolonii należały Tarszisz (Tartessos) i Gadessa (dziś Kadyks) w Hiszpanii, skąd przywożono niezmiernie wtedy cenione srebro. Żeglarze feniccy pływali również za Gibraltar (m.in. na Wyspy Cynowe identyfikowane zazwyczaj z Brytanią), a na polecenie jednego z egipskich faraonów prawdopodobnie opłynęli Afrykę.
[edytuj] Wynalazki i wytwórczość
Najdonioślejszym wynalazkiem jest niewątpliwie pismo alfabetyczne, powstałe w II połowie II tysiąclecia p.n.e. na obszarach Syrii i Fenicji. Ponadto Fenicjanie przejęli wiele wynalazków od starszych, sąsiednich kultur (wytapianie szkła, kruszców, metali). Za najpiękniejszy barwnik uchodziła fenicka purpura.
[edytuj] Sztuka fenicka
Rozwijała się od III do I tysiąclecia p.n.e., głównie w takich miastach fenickich jak Gubal (Byblos), Sydon, Tyr, Ugarit (Ugaryt) (Ras Szamra). Powstała przy udziale ścierających się na terenie Fenicji kultur Egiptu, Mezopotamii, Anatolii i Egei. Cechowało ją zróżnicowanie kierunków i brak własnej tradycji twórczej w artystyce. Kultura fenicka łączyła obce wzory, dlatego w wielu miejscach charakterystyczny jest eklektyzm.
Sztuka fenicka w budownictwie opierała się na wzorach egipskich (groby szybowe i świątynie w Gubal), lecz w Ugarit odkryto groby z obwarowaniami i protodromosem z II tysiąclecia p.n.e. oraz ruiny rezydencji podobnej do pałacu Mari, wskazujące na oddziaływanie kultury helladzkiej. Jako budulec najczęściej używany był kamień ciosowy, ale mniejsze pomieszczenia kuto niekiedy w litej skale (Amrit). O kunszcie artystów fenickich świadczy fakt, że zostali oni powołani do budowy świątyni Salomona w Jerozolimie.
Rzeźbiono z gliny i brązu, podobnie jak w Anatolii. Najczęściej były to małe figurki Baala oraz Astarte. Z kamienia powstał sarkofag Achirama i nekropolie sydońskie (np. sarkofag króla Tabnit). Charakterystyczne są też drobne rzeźby z kości słoniowej inkrustowane złotem i wysadzane szlachetnymi kamieniami. Fenicjanie znali się na gliptyce. Wytwarzano pieczęcie cylindryczne z motywami egipskimi i mezopotamskimi, takimi jak gemmy czy skarabeusze.
Najbardziej charakterystycznym zabytkiem Fenicji jest grobowiec króla Ahirama z Byblos. Postać króla spoczywa na leżącym lwie, po brzegach grobowca biegnie fryz z postaciami ludzkimi, składającymi królowi ofiary. Nad fryzem biegnie kant, ozdobiony liśćmi lotosu. Brzeg wieka posiada napis z XIII w. p.n.e.
Fenicjanie produkowali wiele bogato zdobionych wyrobów z brązu i metali szlachetnych z akcentami irańskimi, kaukaskimi, egipskimi, anatolijskimi. W ceramice znajdowało się wiele przetworzonych motywów ornamentalnych zapożyczonych z Egei.
W VII wieku p.n.e. kultura fenicka stopniowo ulegała asyryjskiej, perskiej i hellenistycznej. Dłużej przetrwała poza Fenicją, w jej koloniach, gdzie przybrała lokalny charakter. Najwyraźniej różnice widać na Cyprze, Sardyni i w Kartaginie.
[edytuj] Religia
Religia Fenicjan miała charakter politeistyczny. Na czele panteonu bogów fenickich stali Baal i Astarte. Baal (Pan) lub Baal-samin (Pan niebios), podobnie jak Zeus w Grecji, był władcą wszystkich bogów oraz najwyższym władcą i opiekunem Fenicjan. Nadawano mu atrybuty solarne, często przedstawiając Baala ze słonecznymi promieniami wokół głowy. Baalbek - centrum jego kultu było nazwane przez Greków Heliopolis - Miastem słońca. Istniało w starożytności pismo greckie o Fenicji Φοινικικά (Foinikika), jakoby z XIII w. p.n.e., które zachowało się w przeróbce z I w. po Chrystusie. Wiadomości pochodzące z tego źródła uważano przez długi czas po większej części za kłamstwa, najnowsze wykopaliska zdają się jednak niektóre z tych wiadomości potwierdzać. Napisy i monety fenickie zawierają na ogół tylko imiona bóstw i przy tym jedynie z późniejszej epoki. Ciekawe jest, że bóstwa morskie pojawiają się dopiero w epoce hellenistycznej, co wskazywałoby, iż Fenicjanie pierwotnie mieszkali w głębi lądu, jako rolnicy i pasterze. W każdym razie, dawniejsze bóstwa fenickie mają wyraźny charakter naturalistyczny. Czczono w Fenicji pod różnymi postaciami siły i zjawiska przyrody. Bogów nazywano ogólnie elonim. Ogólną nazwą był też Baal, gdyż nie ma, wbrew bardzo powszechnemu mniemaniu, jakiegoś określonego boga tej nazwy, są natomiast baalowie rozmaitych miast. Na przykład Baalem Tyru był Melkart. Baalath (rodzaj żeński) Byblosu, słynna Astarte, właściwie była uosobieniem płodności (i dlatego miłości płciowej), potem również boginią księżyca. Do najważniejszych bóstw należał też Eszmun – Siła Życiowa, czczony zwłaszcza w Sydonie. Głęboko zakorzenione w kulturze fenickiej było składanie bogom ofiar z ludzi.
[edytuj] Miasta i kolonie fenickie
[edytuj] Miasta fenickie
[edytuj] Kolonie fenickie
[edytuj] Kolonie nadatlantyckie
[edytuj] Kolonie na wschód od Gibraltaru
[edytuj] Kolonie na północnych wybrzeżach Afryki
[edytuj] Kolonie na Balearach
[edytuj] Kolonie na Sardynii
[edytuj] Kolonie na Sycylii
[edytuj] Kolonie na Malcie
[edytuj] Bibliografia
- Encyklopedia popularna PWN, [red. prowadzący Adam Karwowski], Warszawa 1993
- Encyklopedia powszechna, Ultima Thule, pod red. Stanisława Fr. Michalskiego, T. 3, Delbrück-Garnier, Warszawa 1930.
- Cz. Nanke, L. Piotrowicz, Wł. Semkowicz, Mały Atlas Historyczny, Warszawa-Wrocław
- Ewa Wipszycka-Bravo, Julia Tazbir, Wielki atlas historyczny, Warszawa
- Jean-Pierre Thiollet, Je m'appelle Byblos, H & D, Paris, 2005. ISBN 2 914 266 04 9
