Estadistika

Mula sa Tagalog Wikipedia, ang malayang ensiklopedya.

Ang Estadistika ay isang agham at pagsasanay ng pagsulong sa kaalamang pantao sa pamamagitan ng paggamit ng datos na base sa obserbasyon. Nakabase ito sa teoriya ng estadistika (statistical theory) na isang sangay ng nilapat na matematika. Sa gayong teoriya ng estadistika, hinubog ang walang kaayusan at walang katiyakan sa pamamagitan ng teoriya ng probabilidad (probability theory). Nabibilang sa pagsasanay sa estadistika (statistical practice) ang pagpaplano, pagbubuod, at pagpapaliwanag sa mga di tiyak na puna. Dahil sa ang makapaglahad ng pinakamahusay na impormasyon mula sa mga nakuhang datos ang layunin ng estadistika, ginawang itong sangay ng teoriya ng kapasyahan (decision theory) ng ilang may-akda.

Mga nilalaman 1 Pinagmulan 2 Mga kaparaanan ng estadistika 3 Probabilidad 4 Mga natatanging larangan 5 Software 6 Tingnan din

[baguhin] Pinagmulan

Nagmula ang salitang estadistika mula sa makabagong pariralang Latin na statisticum collegium (panayam tungkol sa kapakanan ng estado), na nanggaling ang salitang Italyano na statista, na nangangahulugang "dalubhasa sa pagpapalakad ng pamahalaan" o "pulitiko", at ang Aleman na Statistik, sa orihinal na kahulugan, ang pagpipili ng pagsusuri ng datos tungkol sa estado. Nakuha ang kahulugang na pagtipon at pag-uuri ng datos noong maagang bahagi ng ika-19 na siglo. Patuloy ang pagtipon ng mga datos tungkol sa estado at lokalidad, karamihan sa pamamagitan ng pambansa at internasyonal na mga paglilingkod pang-estadistika; partikular ang mga sensus na nagdadala ng karaniwang kailangan na impormasyon tungkol sa polusyon. sino ang pumatay kay lapu lapu? ang kusinero sino pa kaya??

[baguhin] Mga kaparaanan ng estadistika

Isinasalarawan ang ating kaalaman (at kamangmangan) sa pamamagitan ng matematika at pagsubok na madagdagan ang kaalaman mula sa kung anuman ang ating mamasid. Hinihiling nito na:

1. planuhin ang ating mga pagmamasid upang kontrolin ang pagbabagu-bago nito (experimentong dibuho o experiment design),
2. ibuod ang isang koleksyon ng mga puna upang iayos ang pagkakatulad nito sa pamamagitan ng pagsupil ng detalye (naglalarawang estadistika o descriptive statistics), at
3. abutin ang pagkakaisa tungkol sa kung ano ang sinasabi ng puna sa atin tungkol sa mundo na ating minamasid (hakahakang estadistika o statistics inference).

Sa ibang anyo ng naglalarawang estadistika, kapuna-puna ang pagmimina ng datos (data mining), naging kilala ang pangalawa at pangatlong hakbang na naging mukhang lalong bumaba ang halaga ng unang hakbang. Sa mga ganitong disiplina, kinukolekta ang mga datos sa labas ng kontrol ng isang taong gumagawa ng pagsusuri, at maaari na mas maging operasyonal na modelo ang resulta ng mga pagsusuri kaysa isang ulat ng pagkakaisa tungkol sa mundo.

[baguhin] Probabilidad

Kadalasang nangangahulugang ang probabilidad ng isang pangyayari bilang isang numero sa pagitan ng isa at sero. Gayon man sa katotohanan, walang bagay ang may probabilidad na 1 o 0. Maaari na sabihin tiyak na sisikat ang araw sa umaga, ngunit paano kung isang malayong walang katiyakang pangyayari na magunaw ang araw? Papaano kung mayroong giyerang nukleyar at natatakpan ang langit ng abo at usok?

Kadalasang tinutuos ang probabilidad ng ganung bagay na pataas o pababa dahil napakatiyak o di tiyak na mangyari ito, na madali itong kilalanin bilang isang probabilidad na isa o sero.

Gayon man, maaari na magbunga ito ng di pagkakaunawaan at mga mapanganib na asal, dahil di ito matukoy ng tao sa pagitan, halimbawa, ng probabilidad na 10⁻⁴ at ng probabilidad na 10⁻⁹, kahit na napakapraktikal ng pagkakaiba ng mga nito. Kung tatawid ka sa kalsada ng mga 10⁵ o 10⁶ na beses ng iyong buhay, magiging ligtas ang buo mong buhay sa pagbawas ng panganib na masagasaan sa bawat pagtawid sa 10⁻⁹, samantala magiging napakatiyak na hindi ka maaaksidente sa isang panganib sa bawat pagatawid sa 10⁻⁴, kahit na sa ating kutob na napakaliit na panganib ang 0.01%.

Nagdudulot ng problema sa Bayesian statistics ang paggamit ng prior probabilities na 0 (o 1), dahil napupwersang maging 0 (o 1) din ang posterior distribution. Sa ibang salita, hindi na isinaalang-alang ang datos! Sa pagpapahayag si Lindley, kung inilakip ang isang coherent Beyesan sa isang prior probability na sero sa hypothesis na ang Buwan ay gawa sa berdeng keso, kung gayon hindi siya makukumbinse kahit na buong hukbo ng astronauts ang bumalik na may dalang berdeng keso. Itinataguyod ni Lindley na huwag gumamit ng prior probabilities na 0 o 1. Tinawag niya itong Cromwell's rule, mula sa isang sulat ni Oliver Cromwel sa synod ng Church of Scotland noong Agosto 5, 1650, kung saan sinabi niya "I beseech you, in the bowels of Christ, consider it possible that you are mistaken".

[baguhin] Mga natatanging larangan

Ginagamit ng ibang agham ang nilapat na estadistika ng masyadong malawak na mayroon silang mga ispesyalisadong terminolohiya. Kabilang sa mga larangan ang mga sumusunod:

• Biyoestadistika (Biostatistics)
• Estadistikang pangkalakal (Business statistics)
• Estadistikang pang-ekonomiya (Economic statistics)
• Estadistikang inhinyeriya (Engineering statistics)
• Pisikang pang-estadistika (Statistical physics)
• Demograpiya (Demography)
• Estadistikang sikolohiya (Psychological statistics)
• Estadistikang panlipunan (Social statistics) (para sa lahat ng mga agham panlipunan)
• Pagsusuri ng proseso (Process analysis) at Chemometrics (para sa pagsusuri ng datos mula sa mapanuring kimika o analytical chemistry at kimikang inhinyeriya o chemical engineering)
• Maaasahang inhinyeriya (Reliabity engineering)

Binubuo ng estadistika ang isang batayang kasangkapan sa kalakal at sa mga gumagawa ng produkto. Ginagamit ito sa pag-unawa sa pagsukat ng pagkakaiba ng sistema, pagkontrol sa mga proseso (katulad ng pagkontrol sa proseso ng estadistika o statistical process control), para sa pagbubod ng datos, at gumawa ng pagpapasyang nakabase sa datos. Isa ito susing kasangkapan sa ganitong papel, at marahil na ito lamang ang maaasahang kasangkapan.

[baguhin] Software

Sinusuportan ng makabagong estadistika ng mga kompyuter upang maisagawa ang ilang napakalaki at mahirap na kinakailanang kalkulasyon.

Naging posible sa pamamagitan ng mga kompyuter ang buong sangay ng estadistika, halimbawa mga neural network.

May implikasyon ang rebolusyon ng kompyuter sa hinaharap ng estadistika, kasama ang isang bagong diin sa estadistikang 'experimental'.

Listahan ng mga karaniwang ginagamit na software na pang-estadistika:

• R programming language
• S+ - ang S programming language
• Matlab
• Octave
• Excel
• OpenOffice Calc
• SAS
• SPSS
• STATA
• MiniTab

[baguhin] Tingnan din

• Pagsusuri ng variance
• Teorya ng extreme value
• Regression analysis
• Listahan ng samahang pang-akademyang pang-estadistika
• Listahan ng pambansa at pang-internasyunal na serbisyong pang-estadistika
• Listahan ng mga paksang pang-estadistika
• Listahan ng statisticians
• Machine learning
• Multivariate statistics
• Statistical phenomena
• Listahan ng mga lathalain sa estadistika
• Maling gamit ng estadistika