Mexiko

Wikipedia(e)tik

Mexikoko Estatu Batuak

Estados Unidos Mexicanos


Bandera	Armarria

Lema nazionala: Ez du

Ereserkia: Mexicanos, al grito de guerra

Hiriburua Mexiko Hiria
19°03′ N 99°22′ W

Hiri handiena Mexiko Hiria

Hizkuntza ofiziala(k) Gaztelera¹ de facto

Gobernua

Presidentea

Errepublika federala
Felipe Calderón

Independentzia
- Aldarrikatua
- Onartua Espainiatik
1810 irailaren 16
1821 irailaren 27

Azalera
- Guztira
- ur % 1.964.375 km² (13.)
2,5%

Biztanleria
- Estimaketa (2005)
- Errolda (2000)
- Dentsitatea 103.088.021 (11.)
97.483.412
54,3 biztanle/km² (117.)

Dirua Mexikoko Pesoa (MXN)

Ordu eremua
- Udan (DST) UTC (UTC -8 > -6)
hainbat (UTC )

Interneteko domeinua .mx

Telefono aurrezenbakia +52

Herritarra mexikar

¹ez dago gazteleraren ofizialtasuna aldarrikatzen duen legerik, nahiz eta dokumentu ofizial guztietan gaztelera bakarrik erabili. Beste 60 hizkuntza ere hitz egiten dira, biztanleen %8ak mintzatuak.

Mexiko Ipar Amerikako estatua da, Ozeano Barea eta Ozeano Atlantikoaren Mexikoko Golkoaren artean kokatua. Iparraldean Amerikako Estatu Batuak daude eta hegoaldean Guatemala eta Belize. Munduko estatu hispanofono populatuena da. Hiriburua Mexiko Hiria da, munduko handiena eta bigarren populatuena.

Herrialdearen izena nahuatl hizkuntzako Mexihko hitzetik eratortzen da, hots, Ilargiaren zilborraren lekua.

[aldatu] Geograia

Sakontzeko, irakurri: Mexikoko geografia

Mexiko satelite irudian.

Mexiko Ipar Amerikako hegoaldean kokatzen da. Geologikoki, Yucatan penintsula (estatuaren %12a) Ertamerikan dago, bien arteko banaketa Tehuantepec istmoa baita. Hala ere, geopolitikoki, Mexiko ez da estatu ertamerikartzat jotzen, muga Belize eta Guatemalan kokatuz.

Mexiko 1.972.550 km² luze-zabal da, 6.000 km² inguru uharte barne. Uharte hauek Ozeano Barean (Guadalupe eta Revillagigedo uharte urrunak barne), Mexikoko Golkoan eta Karibe itsasoan kokatzen dira. Iparraldeko muga Estatu Batuekin 3.141 km luze da eta hegoaldean 871 km Guatemalarekin eta 251 km Belizerekin.

Bi mendilerrok zeharkatzen dute Mexiko ipar-hego, Sierra Madre Oriental eta Sierra Madre Occidental, Estatu Batuetako Mendi Harritsuen jarraipena. Ekialdetik mendebaldera, erdialdean, Sierra Nevada mendilerroa dago, jatorri bolkanikoa duena. Laugarren mendilerro bat Michoacan estatutik Oaxacara doa. Hau guztia dela-eta, Mexikoko erdi eta iparraldearen gehiengoa garaiera handian kokatzen da. Gailur garaienak Sierra Nevada mendilerroan daude: Pico de Orizaba (5.700 m), Popocatepetl (5.462 m), Iztaccihuatl (5.286 m) eta Nevado de Toluca (4.577 m). Hirigune handienak lau gailur hauen arteko haranetan kokatzen dira: Toluca, Mexiko Hiria eta Puebla.

[aldatu] Historia

Artikulu nagusia: Mexikoko historia

Izamal herriko eliza

Hiru mila urtez, Mesoamerika hainbat zibilizazio aurreratuen eskualdea zen, hala nola olmekak, maiak eta aztekak. 1519an, Espainiak orain Mexiko den lurraldeen konkista hasi zuen, Ameriketako konkista kanpaina nagusietakoa. Bi urte geroago, 1521an, azteken hiriburu zen Tenochtitlan konkistatu zuten espainiar eta tlaxkalteken arteko koalizioak, azteken etsai nagusiak baitziren. Horrela 300 urteko aginte espainiarra ezarri zen. Mexiko Hiria Espainia Berriko erregeordetzako hiriburu bihurtu zen, Espainiar Inperioko lehen hornitzailea, herrialde populatuena eta Ipar Amerika, Karibe eta Filipinetako aginte gunea. Horrela, Mexikoko gizarte oinarria garatzen joan zen, bertako eta europar kulturen nahasketa berezia sortuz.

Emiliano Zapata

1810ko irailaren 16an, Miguel Hidalgo apaizak Mexikoren independentzia aldarrikatu zuen Dolores herrixkan (Guanajuato), independentista errepublikazaleen eta Espainiari leial zirenen arteko gerra luzea hasiz. 1824an herrialdeko lehen konstituzioa promulgatu zen, Mexikoko Estatu Batuak izenpean, sistema federala ezarriz. Hala ere, federalisten eta zentralisten arteko liskarrak sortu ziren, Texas eta Yucatan estatu burujabe aldarrikatzeraino 1836an. 1845an Amerikako Estatu Batu sortu berriek Texas beregenatzen saiatu zen, Mexikorekin gerra piztuz. AEB izan ziren garaile eta Kalifornia, Arizona, Mexiko Berria, Colorado eta Nevada estatuak eta Utah eta Wyomingeko zatiak bereganatu zituzten.

1910eko azaroaren 20an Mexikoko Iraultza hasi zen, Porifiro Diaz jeneralaren aurka burututakoa, tartean Francisco Madero, Pancho Villa eta Emiliano Zapata matxino zeudela. Urte batzuen ondoren, iraultzaren botere guztiak bateratu nahian Alderdi Nazional Iraultzailea sortu zen (Partido Nacional Revolucionario) Alderdi Iraultzaile Instituzionalaren antzindaria (Partido Revolucionario Institucional, PRI). Alderdi honek Mexikon eragin nagusia izan zuen, 70 urtez botereko ia maila guztiak betez.

[aldatu] Banaketa administratiboa

Sakontzeko, irakurri: Mexikoren banaketa administratiboa

Mexikoren izena Mexikoko Estatu Batuak da. Hau horrela da estatuz osatuz dagoelako. Mexikok 31 estatu ditu eta Barruti Federal bat (Mexiko DF). Estatu bakoitza senatuan ordezkatuta dago, 3 kide izanda bakoitzak. Horietatik bi zuzenean aukeratzen dira eta bestea ordezkaritza politikoaren arabera.

Mexikoko estatuak

Estatu bakoitza librea da bere barne politika zehazteko.

[aldatu] Kultura

[aldatu] Hizkuntzak


Mexikoko hizkuntza nagusiak¹
Hizkuntza	Hiztunak
Nahuatl	1.659.029
Maia	892.723
Mixtekoa (Tu'un sávi)	510.801
Zapotekoa (Binizaa)	505.992
Tzotzila (Batsil k'op)	356.349
Tzeltala (K'op o winik atel)	336.448
Otomia (Hñä hñü)	327.319
Totonaka (Tachihuiin)	271.847
Mazatekoa (Ha shuta enima)	246.198
Huastekoa (Téenek)	173.233
¹ Ez da gaztelera azaltzen, biztanleriaren %97ak mintzatua
Iturria: CDI (2000) [1]

Mexikon gaztelera da de facto ofiziala. Hala ere, Herri Indigenen Hizkuntz Eskubideen Lege Orokorraren arabera, gaztelera eta 65 hizkuntza indigena "nazional" izendatzen ditu eta aitortzen ditu.

Biztanleriaren %7 hizkuntza indigenaren batean mintzatzen da. Handienak maia iukateko eta nahuatl hizkuntzak dira. Biek batera, 2 milioi hiztun batzen dituzte. Beste aldean, "maia lacandon"-a dago, ehun hiztun baino gutxiago dituena. Indigenen portzentaia handi bat, bestalde, elebiduna da.

[aldatu] Artea

Frida Kahlo (1907-1954) margolaria.
Diego Rivera (1886-1957) margolaria.

[aldatu] Literatura

Octavio Paz (1914-1998).
Juan Rulfo (1917-1986).

[aldatu] Musika

Lila Downs (1968-), musikaria.

[aldatu] Zinema

Anthony Quinn (1915-2001), aktorea.
Salma Hayek (1966-), aktorea.
Alejandro González Iñárritu (1963-) zinema zuzendaria

[aldatu] Demografia

[aldatu] Talde etnikoak

Taldea	Biztanleria
Mexikoko talde indigena nagusiak
Nahuatlak	2.445.969
Maiak	1.475.575
Zapotekoak	777.253
Mixtekoak	726.601
Otomiak	646.875
Totonakak	411.266
Tzotzilak	406.962
Tzeltalak	384.074
Mazahuak	326.660
Mazatekoak	305.836
Iturria: CDI (2000) [2]

Mexikoko estatuak ez ditu lurraldean bizi diren talde etnikoak era zehatz batean zenbatzen. Herri Indigenen Garapenerako Komisioak (CDI) 65 talde etniko zenbatzen ditu, hizkuntzaren arabera sailkatzen direnak. Nagusiak nahuatlak eta maiak dira.