Germansk mál

Frá Wikipedia, hin frælsa alfrøðin

De germanska språkens utbredning i världen. Klarröd färg markerar att majoriteten har ett germanskt språk som modersmål. Rödrandigt markerar en stor germansk minoritet(+10%)

De germanska språken i Europa Fyrimynd:Legend Fyrimynd:Legend Fyrimynd:Legend Fyrimynd:Legend Fyrimynd:Legend Fyrimynd:Legend Fyrimynd:Legend

Germansku málini eru ein grein av indo-evropeisku málfamiljuni. Størstu germansku málini eru enskt og týskt, sum eru móðurmál hjá umleið 340 og 120 miliónum fólkum ávíkavist. Onnur týdningarmikil mál umfata lágtýsk mál, herundir niðurlendskt, og skandinavisk málini danskt, norskt og svenskt

SIL-Tjóðlívsfrøðin hevur yvirlit yvir 53 ymisk germansk mál og málføri.

Teirra felags forfaðir er Felags germanskt, helst talað í miða 1. ártúsundi f.Kr. í Jarnaldarevropa. Felags germanskt og allir tess eftirkomarar eru eyðkend av fleiri serligum málfrøðiligum sereyðkennum. Mest kenda er hjáljóðabroytingin kend sum Grimms lóg. Fyrstu germansku málførini koma inn í søguna við germanskum ættbólkum, ið seta seg niður í norðara Evropa fram við markið við Rómverksa ríkið frá 2. øld.

[rætta] Skrift

Elstu prógvini fyri germanskt koma frá nøvnum skrásett í 1. øld av Tacitus, og eina einkulta ferð í 2. øld f.Kr. á Negau-hjálminum. Umleið frá 2. øld mentu summir talarar av fyrstu germansku málførunum eldra fuþarkin. Fyrstu rúnaristirnar eru í størstan mun avmarkaðar til persónsnøvn og torfør at tulka. Gotiska málið varð skrivað við gotiska stavraðnum ment av biskupinum Ulfilas til týðing hansara av Bíbliuni í 4. øld. Seinni byrjaðu kristnir prestar, ið talaðu og lósu latín afturat sínum germanska máli, at skriva á germanskum málum við lítið broyttum latínskum stavum. Men í Skandinavia, og í londunum fyri vestan, var rúnastavraðið vanliga brúkt alla víkingaøld.

Afturat vanliga latínska stavraðnum, brúktu germansku málini ymisk serliga frámerki og eyka stavir, herundir Umlaut og ß (Eszett), Ø, Æ, Å, Ð, Ȝ, Þ (Þorn) og Ƿ, frá rúnum. Søguligt prentað týskt er ofta prentað sum gotisk skrift.

[rætta] Málslig frámerki

Nøkur serlig eyðkenni fyri germansk mál eru:

1. Javningin av indo-evropeisku tíðarskipanini til fortíð og nútíð (ella felags).
2. Tannauppískoytið (/d/ ella /t/) í staðin fyri sjálvljóðarbroyting til at frámerkja tátíð.
3. Hjáveran av tveimum ymiskum sløgum av sagnorðabending: veik (við tannauppískoyti) og sterk (við sjálvsjóðarbroyting).
4. Nýtslan av sterkum og veikum Lýsingarorð|lýsingarorðum]].
5. Hjáljóðabroytingin kend sum Grimms lóg.
6. Fleiri orð við uppruna, sum er torførur at seta í samband við aðrar indo-evropeiskar málfamiljur, sum fleiri útgávur finnast av í næstan øllum germanskum málum.
7. Broyting av áherðslu til rótina á stovninum.

[rætta] Søga

Øll germansk mál eru hildin at koma frá einum hugsaðum frumgermanskum máli. Hetta bleiv helst til í jarnøld áðrenn Rómverska ríkið í norðara Evropa frá umleið 500 f.Kr.. Aðrar felags nýskapanir, ið skilja germanskt frá frum-indoevropeiskum, benda á eina felags søgu hjá undanfrumgermanskum talarum gjøgnum norrønu bronsuøld.

Í tíðini tá ið germanskt mál er staðfest fyrstu ferð, hevði germanskt mál býtt seg í tríggjar bólkar, vesturgermanskt, eysturgermanskt og norðurgermanskt. Hvussu sambandið hevur verið millum tey, ber illa til at staðfesta heilt neyvt frá teimum fáu rúnaristunum. Tey vóru sína millum skillig gjøgnum fólkaflytingatíðina.

lombardiska málið í 6. øld, til dømis, kann upprunaliga hava verið norður- ella eysturgermanskt, sum síðani varð gjørt vesturgermanskt eftir, at lombardarnir settust niður við Elbe. Vestari bólkurin er blivin til í rómversku jarnøld. Eystari bólkurin kann hava fingið sítt mál frá málinum í Gotlandi í 1. øld. Hetta ger Svøríki til upprunaliga heimlandið hjá Norðurgermanskum. Elsti varðveitti samanhangandi germanski teksturin er gotiska týðingin av nýggja testamenti eftir Ulfilas úr 4. øld. Gamlar niðurskriftir av vesturgermanskum eru á fornhágtýskum og anglosaksiskum í 9. øld. Norðurgermanskt er bara kent frá spjaddum rúnaristum sum frummnorrønt til tað mennist til fornnorrønt umleið 800. Longri rúnaristin eru varðveittar úr 8. og 9. øld. Longri tekstir við latínskum stavum eru varðveittir úr 12. øld (Íslendingabók), og nøkrum yrkingum so gamlar sum tíðliga í 9. øld.

Í umleið 10. øld eru málførini broytt so mikið nógv, at tey eru illa skillig sína millum. Málsliga sambandið millum noorðbúgvarnar ið settust niður í Danalóg í Onglandi við Anglosaksar setti spor í enskt mál. Hetta sambandið er mistonkt fyri at vera orsøk til samanfallið av gomlu ensku mállæruni, sum førdi til miðalenskt frá 12. øld.

Eysturgermansku málini mistu týdning frá endanum á fólkaflytingatíðini. Burgundar, Gotar og Vandálar gjørdust málsliga partur av grannum sínum umleið í 7. øld uttan krimiskt gotiskt, sum helt á til 18. øld.

Gjøgnum miðøld býttust vesturgermansku málini av oyggjamenningini av miðenskum á einari síðu, og øðrum germanska ljóðskiftinum á fastlandinum á hinari, sum førdi til hátýskt og lágtýskt við miðtýksum í miðuni.

Norðurgermansku málini vóru hinvegin enn meira sína millum skillig. Í stórum varðveittu tey førleikan at skilja hvønn annan til nýggja tíð.

[rætta] Flokking

Legg merki til at munur millum undirfamiljur av germanskum sjáldan neyvt eru ásettar.

• Vesturgermanskt
  • Hágtýskt mál
    • Týskt
      • Miðtýskt
        • Eysturmiðtýskt
        • Luksemborgskt
        • Vesturmiðtýskt
          • Pennsylvaniatýskt (talað av Amish og øðrum bólkum í landsynnings-Pennsylvania)
      • Ovara týskt
        • Alemanskt týskt mál
        • Bayernskt týskt mál
        • Hutteriskt týskt mál (eisini nevnt "Tirolskt")
    • Jiddiskt (við týðandi mongd av innfluttum málum úr hebraiskum og øðrum málum, og vanliga skrivað við hebraiska stavraðnum).
    • Wymysojer (við týðandi ávirkan úr lágsaksiskum, niðurlendskum, pólskum and skotskum)
  • lágtýskt
    • Lágfrankiskt
      • Niðurlendskt
      • Afrikaans (við týðandi innflutningi av orðatilfeingi úr øðrum málum)
      • Limburgiskt
    • Lágsaksiskt
      • Vanligt lágsaksiskt
    • Eysturlágsaksiskt
      • Lágtýskt
  • Oyggjagermanskt
    • Frisiskt
      • Sölskt
    • Enskt. Ovurstórur innflutningur av latínskum orðatilfeingi og mállæru, mest gjøgnum normanskt franskt. Nógv málfrøði.
      • Bretskt enskt
        • Norðurenskt
        • Northumberland
        • Durham
        • Cumbrian
        • Yorkshire
        • Lancashire
        • Merseyside
      • Miðlandsenskt
        • Eystur
          • Derbyshire
          • Nottingham
          • Lincolnshire
          • Leicestershire
        • Vestur
          • Black Country (Yam Yam)
          • Birmingham (Brummie)
      • Eysturangliskt
        • Norfolkenskt
      • Suðurenskt
        • Ríkisenskt
        • Estuary enskt
        • Cockney (London)
        • Somerset
        • Devon
        • Cornwall
        • Australskt enskt
        • Nýsælendskt enskt
      • Skotskt enskt
      • Norðuramerikanskt enskt
        • Kanadiskt enskt
        • Bostonenskt
        • Suðuramerikanskt enskt
        • Vanligt amerikanskt enskt
        • Nýjorvíkskt-nýjeroyskt enskt (New York-New Jersey English)
        • Kaliforniskt enskt
        • Hawaiiskt enskt
        • Svart amerikanskt enskt
        • Liberiskt enskt
      • (Onnur)
        • Hibernoenskt (Írskt enskt)
        • Karibiskt enskt
        • Jamaikiskt enskt
        • Vínlendskt enskt, nýfundnalendskt enskt
        • Hong Kong-enskt
        • Suðurafrikanskt enskt
        • Indiskt enskt
        • Singaporskt enskt
        • Malaisiskt enskt
    • Skotskt
      • Oyggjaskotskt
      • Norðurskotskt, herundir doriskt
      • Miðskotskt
      • Suðurskotskt
      • Ulsterskotskt
      • Býarskotskt
    • Yola
• Eysturgermanskt (koma frá gotiskum)
  • Krimskt gotiskt (doyði út í 1800-árunum)
  • Vandálskt (útdeytt)
  • Burgundiskt (útdeytt)
  • Lombardiskt (útdeytt)
• Norðurgermanskt (koma frá fornnorrønum):
  • Vetsurnorrønt (útnorrønt)
    • Nýnorskt
    • Íslendskt
    • Føroyskt
    • Norn (Útdeytt)
  • Eysturnorrønt (landnorrønt)
    • Danskt
      • Norskt bókmál (Danonorskt)
    • Svenskt

[rætta] Orðatilfeingissamanburður

Fleiri av orðunum niðanfyri hava skift týdning. Til tømis hevur orðið "epli" á føroyskum fingið annan týdning enn upprunin var, og nú verður nýggja føroyska orðið "súrepli" brúkt til gamla týdningin av epli. Harafturat líkist føroyska orðið "kavi" frá hinum málunum í talvuni.

[rætta] Útvortis ávísingar

• Proto-Germanic Dictionary
• Ethnologue Report for Germanic
• Proto-Germanic Language Reconstruction Group